ЭПИЗОДЫ ИЗ БИОГРАФИИ
ӨМІРБАЯН
Біздің атамекеніміз – Павлодар облысының Май ауданы. 1928 жылғы ұлы конфискацияның және одан кейінгі 1932 жылғы аштық кезінде біздің отбасы Ресейді паналаған. Ресейдің Алтай өлкесі, Троицк ауданы Загайново деген селосында 1938 жылы 16 наурызда мен дүниеге келіппін.
Әкемнің айтуына қарағанда менің атам Әбілдә біздің тұқымдағы ең белгілі адам болған деседі, алғырлық, тілге бейімділік осы атамыздан тараған болуы керек. Бұл кісі 1933 жылы 56 жасында дүние салған екен. Атамызды көрмесек те, әкемнің әкесіне деген айрықша сүйіспеншілігін көріп, естіп өстік. Ол кісіні жақсы көріп, мақтаныш тұтатынбыз.
Атамыздың өмірінен бір жәйт айтайын. Атамыз он үшке келгенде үйленемін дегенді шығарады. Оған біздің арғы атамыз Аралбай, яғни әкесі: «шырағым, біраз толастай тұр, шаруашылықты аз да болса жөндейік», – дейді. Соған атамыз өкпелеп, үйден кетіп, Ресейден бірақ шығады. Әуелде темір жол салып жатқан жұмысшыларға қосылады, содан кейін Емельянов деген орыс көпесінің атқосшысы болады, сөйтіп жүргенде көпеске ұнайды. Ұнағаны соншалықты, көпес бұл балаға орысша хат тануына, тіпті ептеп білім алуына көмектеседі. Ешкімі жоқ жетім баладан өзіне берілген көмекші дайындамақ екен. Не керек, біздің тұқымдағы кейбір батылдық, өзінше жол іздеу қасиеті осы атамыздан болуы керек.
1944 жылы, алты жасымда, мені мектепке берді. Ол кезде мектепке негізі 8 жастан алушы еді. Бұл жағдайдың өзінше сыры бар. Ол менің тентектігім. Расында, бұл кез соғыс жылдары еді. Мен бес-алты жасар бала екенмін, ішім пысып, үйде асық ойнап, үйдің терезелерін сындырып қояды екенмін. Соғыс кезінде, әсіресе, қыс кезінде терезенің шынысын табу бұл бір қиын жағдай болатын. Сондықтан, не керек, әке-шешем (Мүбарак, Бағытай) мені мектепке беріп құтылады. Соның арқасында бірінші және екінші кластарды қалай оқығаным туралы еш нәрсе есімде қалмады. Менің есімде Май ауданының Қазақстан орта мектебінің үшінші класының оқушысы болғаным ғана. Сондықтан да Кеңес өкіметінде баланы бірінші класқа 8 жастан алғаны дұрыс па деп ойлаймын.
Осы мектепте 3-кластан 8-класқа дейін оқыдым, ең үздік оқушы болмасам да, әр уақытта үздік үш оқушының ішіне енетінмін. Бұл жағдайдың өзінше сыры болушы еді. Әкеміздің бар арманы: балаларым жақсы оқыса дейтін. Өзі – Май ауданының қырдағы малының мал дәрігері. Айына үйге екі-үш күнге ғана келуге уақыты болатын. Сондағы бірінші сұрайтыны біздің оқуымыз. Ал біз өз кезегінде әкемізді ренжітпейік деп жақсы оқуға тырысатынбыз. Анамыз да әкеміздің беделін жоғары ұстауға тырысатын еді. Әкеміз анамызға: «оқу деген – балаларға үлкен сын, үлкен жұмыс. Бұлар жақсы оқиды. Сол себептен, сен балаларды анау-мынау үйдің жұмыстарына жұмсай берме. Үй жұмысы, мал жағдайы екеуміздің ісіміз. Балалар дем алсын», – дейтін. Осы сөзді жақсы ұғып алған мен, сабақты жақсы оқуға тырысып, қалған жағдайларда үй шаруашылығымен айналыспай, көп бос жүргенді ұнататынмын. Біздің ауылдың алды өзен мен тоғай болатын, сондықтан мен үшін бос уақыт ауадай қажет болатын.
Анамыз – оқымаған адам еді. Сол себепті де біздің оқуымызға мүлде басқаша қарайтын. Бұл кісінің ойынша, миды шірітіп кітап оқығанша, үйге пайдасын тигізгер жұмыс істеген дұрыс дейтін. Бірақ мен шіркін, әжемнің бауырында тәрбиеленген еркесі едім, әкемнің айтқаны есімде болғандықтан, анамызды онша тыңдамайтын едім. Біздің анамыз жақсы әнші болатын. Қыс кешіне, маздап жанған пештің алдында отырып ән салушы еді. Мен бұлардың әніне киіп кетіп, кейде бұзып, сөгіс еститінмін.
Қазір жас ұлғайып, 63-ке келгенде, кеш те болса, қайран анамның маған сыйлаған дауысы мен әніне рахмет айтқым келеді.
Анамыздың тағы да бір қасиетін айтайын. Бұл кісіде көре алмаушылық жоқ еді, біреудің қуанышына қуана білетін. Осы қасиеттерін де ағамыз екеумізге берген сияқты. Ғылымда жарыс, бақ сынау кездесіп тұрады. Осы жағдайда адам жеңіске ие болу үшін көре алмаушылықтан аулақ болуы керек. Әке-шешеміз қиындыққа төзе де, жеңе де білетін адамдар еді. Екі баласын да осы жолда тәрбиелеуге тырысты.
1952 жылы Май ауданы Қазақстан орта мектебінің 8 класын бітірдім. Жазда ауылға С.М. Киров атындағы ҚазМУ-дың философия факультетінің 3 курс студенті ағам Жабайхан демалысқа келді. Келе сала ол менен: «Кім болғың келеді?», – деп сұрады. Мен оқуды жақсы оқушы едім, сондықтан, әжептеуір болып маңғазданып: «Мен ақын немесе тарихшы болғым келеді» – деп, өзімнің жазған кейбір өлеңдерімді көрсеттім. Бір мезгілде ойламаған жерден: «Ой, боқмұрын, сенің мына жазған өлеңдерің түкке тұрмайды. Ақын боламын, тарихшы боламын деу сандырақ. Біле білсең: ғылымның тұзы – физика, қалғандары – нөл», – деп, менің быт-шытымды шығарды. Әкем болса үлкен ұлын жақтап, «Мейірхан, бос сөзді қойып, физик болу керек» деп ағам екеуі шешім қабылдады. Бұл бұл ма, мені өзімнің үйреншікті мектебімнен айырып, мұғалімдері жақсы деп, Ертістің арғы жағындағы басқа аудандағы он жылдық мектепке жіберетін болды.
Мен үшін бұл бір үлкен пәле болды. Себебі, мен оқу озаты болсам да, менің ең жек көретін қорқақтау соғатын сабақтарым осы физика мен математика болатын да, ал жақсы көретін сабақтарым әдебиет, тарих және география болатын. Амал не, ағамыздың жасаған зорлығына көнуге тура келді. Үйде Жабайханның беделі өте жоғары болатын. Бұған кейбір негіздер болушы еді: Бірінші – бұл жігіт, мен ес білгелі бастық болып жүретін: оқу комитетінің бастығы және т.б., ал мен жазғанды класс бастығы етіп те сайламайтын. Екінші – менің ағам асықты жақсы ойнайтын мерген еді. Ауыл балалары өте сыйлайтын. Үшінші – бұл жігіт біздің колхоздағы, аудандағы, тіпті облыстағы ең жүйрік деген аттарға мініп, бәйгелерге шауып еді. Осы жағдайларға ауылдағы балалар қызығатын. Не керек, осының бәрі менің ағамды ерекше қылып көрсететін. Керісінше, мен болсам балық аулағанды, ит асырағанды, карта ойнағанды, тіпті ауыл балаларының арасындағы көпшілік шатақтарға араласатын жан едім. Сөйтіп мен 1952 жылдың күзінде Павлодар облысының Лебяжі ауданындағы Қызыл әскер онжылдық мектебінің 9 класс оқушысы болып шыға келдім. Әкемнің қарындасы апам Балшекердің қолында тұрдым. Бұл үйде жиырма шақты жан тұратын. Оқу оқуға мүмкіншілік аз болатын еді. Сондықтан мен ауызша сабақтарды дайындау үшін кітаптарымды алып мал қораға баратынмын. Барлық сабақтарымды оқып, оны шөп жеп тұрған сиырларға дауыстап айтып беретінмін. Менің бұл әдісімнің баяғы кезде, көне ғасырларда Демосфеннің ашқанын мен ол кезде білмеуші едім. Физика мен математиканың есептерін түнде дайындайтынмын және шығармасам ұйықтамаймын деп, өзімді-өзім жігерлендіретінмін. Осының арқасында мен бірте-бірте класстың ең үздік оқушыларының бірі болдым. Шынымды толық айтсам, физика мен математикадағы жетістіктерімнің тағы да бір себепшісі бар еді: ол менің физика мен математика сабақтарының мұғалімі Нұрмағамбетов Зүпар. Бұл кісі өте дарынды, жаңалықшыл және өте қатты талап ететін мұғалім еді. Ағайдың басшылығымен «Евклидті емес геометрия» деген қабырға газетін шығаратынбыз. Қазір қарасам оқушылар да, мұғалімнің өзі де ол кезде евклидті емес геометрияны қайдан білсін, бірақ та балалар- ды осындай жоғары ұғымға итермелеу дұрыс та екен. Бір қызығы – менің бүкіл болашақ өмірім осы евклидтік емес геометрияның бір түрі – риман геометриясымен байланысты болды. Қазір менің осы оқытушым Көкшетауда тұрады.
Оныншы класта балалардың алды болып, ең қызығы әлгі физика мен математика ұнайтын болды, тіпті ММУ не ҚазМУ-дың физика не математика факультетіне түссем деген ой да келетін болды.
Арада уақыт өтіп 1954 жылдың 1 қыркүйегінде ҚазМУ-дың физика-математика факультетінің физика бөліміне түстім. Мен 16 жаста болатынмын. Мектептің физикасы мен математикасын толық білгендіктен бірден курстастарымның алды болып кеттім.
Өзімнің алғашқы курстық жұмысымды 3 курста өз тақырыбыма жазған едім. Жұмыстың аты «Дербес туындылы дифференциалдық теңдеуді канондық түрге келтіру». Бұл жұмысты оқытушыларым ҚазКСР ҒА академигі К.П. Персидскийге көрсету керек деп ұйғарды. Менің жұмысымды көріп шыққан академиктің маған айтқаны: «Бала жақсы есептейді екенсің, бірақ сенің жұмысың, есебің тіпті сонау 30 жылдардың басында, сен тумай тұрып КСРО ҒА академигі Г.И. Петровскиймен жасалған, шешілген. Ол кісі ММУ-дың ректоры. Ренжіме, мұндай жағдайлар болып тұрады. Сен физика бөлімін тастап математика бөліміне ауыс. Н.Н. Лобочевскийден қалған бірнеше интеграл бар, соның бірімен шұғылдан». Теориялық физика кафедрасының меңгерушісі доцент Н.М. Петрова керісінше кеңес берді. «Ешқайда ауыспа, болашақ теориялық физика маманына математика өте қажет» дегені. Сонымен, осы теориялық физика кафедрасында қала бердім.
5 курстағы дипломдық жұмыстың тақырыбын осы Н.М. Петровадан алдым. Бұл кісі КСРО ҒА академигі В.А. Фоктың оқушысы болатын. Тақырыптың аты: «Орталық симметриялы өз өсінен айналып тұрған дененің гравитациялық өрісіндегі қозғалыс». Бұл тақырыптың шығуының өзінше бір тарихы бар. 1954 жылы «Доклады АН СССР» деген орталық журналда Г.В. Скроцкийдің «Өз өсінен айналып тұрған дененің ауырлық күші өрісінің жарықтың таралуына әсері» деген мақаласы шықты. Бұл мақаланы шығару үшін редакцияға жолдама берген академик В.А. Фок. Н.М. Петрова маған ең әуелі, осы жұмыспен танысыңыз деді. Кейін осы таныстықтан жоғарыда айтылған дипломдық жұмыстың тақырыбы шықты. Біздің есебімізде жарықтың орнына массасы бар материалдық нүктенің қозғалысын зерттеу керек болды. Мен бұл есепті төтенше, өте қысқа жолмен – Гамельтон-Якоби теңдеуін пайдаланып шешпек болдым. Бізден бұрын осы теңдеу Шварцшильдің «Материялық нүктенің орталық дененің гравитациялық өрісіндегі қозғалысы» деген есебінде пайдаланылған. Біздің есебімізде осы орталық дене өз өсімен айналады. Бұндай есеп жаңа және қызық та еді. Жолымыз болып осы есепті шештік. Гамильтон-Якоби теңдеуіне айнымалыларды ажырату әдісін пайдаландық. Осы кезде қуанғаным-ай! Менің қуанышымды ғылыми жетекшім Н.М. Петрова және дипломдық жұмсымның рецензенті ҚазКСР ҒА астрофизикалық институт директорының орынбасары профессор Г.М. Идлис те бөлісті. Не керек, дипломдық жұмысты беске қорғадым. Оның үстіне ҚазКСР ҒА астрофизикалық институт директоры, КСРО ҒА академигі В.Г. Фесенковқа аспирантураға түсуге жолдама алдым. Алда физикадан мемлекеттік емтихан қалған. Бұл 1959 жылдың мамыр айы еді. Осы кезде кенеттен бір пәлеге ұшырадым. Мені ұлтшыл деп айыпқа тартты. Істің мән жайы былай. 1958 жылы күзде менімен жатақханада бірге жатқан қазақ баласы жасы үлкен, бірақ менімен бірге оқитын орыс баласымен айтысып қалады. Айтыстың басы орыс баласының: «Қазақтардың физикаға таланты жоқ» деген сөзінен шығады. Айтыс қызады, басқа студентер де жиналады. «Жел тұрмаса, шөптің басы қимылдамайды» дегендей, орыс баласының солай айтып отырғаны, бізде, физика бөлімінде, жоғарғы курстарда қазақ балаларының саны өте аз болатын. Бірінші курсқа қабылдайтын барлық баланың саны 75 болса, оның ішінде тек оны ғана қазақ еді.
Меніңше, бұның себебі мынада болуы керек. Ол кезде физика-математика факультетінің физика бөлімі тек орысша болатын, қазақ бөлімі болмайтын. Оқуға түсерде біз сегіз емтихан тапсыратынбыз. Оның үшеуі орыс тілі – әдебиет, тіл, шығарма. Орыс, қазақ деп бөлінбейтін. Сондықтан, қазақ ауылдарынан, қазақша мектеп бітіріп келген біз сияқты балаларға орыс тілінен үш емтихан тапсырып, орыс балаларымен конкурсқа түсу өте ауыр да, әділетсіз де жағдай болатын. Оны ойламайтын орыс баласы жазған қазақтарды физикаға таланттары жоқ деп айыптайды. Айтыс қызады. Бір мезгілде қазақ баласы өз бөлмемде тып-тыныш ұйықтап жатқан мені оятып, қоярдан қоймай, дедектетіп айтыс болып жатқан жерге алып келсін. Мен де бұл айтысқа белсене кірістім, бір мезгілде, қызып алғаным ғой, біздегі оқуға түсер алдындағы алатын емтихандар тәртібі дұрыс емес, әділ емес, бұндай бостандық – буржуазиялы бостандық деппін. Тағы да біраз нәрселер айтқаным болуы керек, әйтеуір осы әңгімені мемлекеттік қауіпсіздік комитетіне жеткізеді. Бұлар менің сыртымнан тоғыз айдай бақылау жасаған көрінеді. Әйтеуір, құдай сақтап, басқа мұндай әңгіме болмағанға ұқсайды. Екінші бір жақсы болғаны, бұдан біраз жылдар бұрын КОКП-ның 20-шы съезінен кейін, 19-ға дейінгі жастарды саяси мәселелерге байланысты түрмеге жабуға болмайды деген өкіметтің қаулысы бар екен. Сөйтіп, не керек, менің жеке мәселем курстың кеңейтілген комсомол жиналысында қаралатын болды. Бұл жиналысқа қауіпсіздік комитетінің адамдары да қатынасты. Үлкен жиналыс болды, студенттер қыза-қыза сөйледі, соңында не керек, тамаша орыс достарым – С.П. Пивоваровтың, Э.Я. Вильковискийдің, Е.М. Якушевтің, т.б. студенттердің арқасында бұл жиналыс мен үшін дұрыс бітті.
Бірақ, жиналыстан кейінгі жағдайда мен біраз опық жедім. Бірінші – маған: «Жолдас Абдильдиннен 5-курста оқыған кезінде ұлтшылдық байқалды. Бұл жағдай 5-курстың комсомол жиналысында қаралды» деп мінездеме берілді. Екінші – қызыл дипломнан айырылдым. Жоғарыда айттым ғой дипломдық жұмысты беске қорғап, алда физикадан мемлекеттік емтихан ғана қалған деп. Дәл осы екі арада әлгі ұлтшыл деген пәле басталды, қайта-қайта қауіпсіздік комитетіне шақырады, «байтал түгіл бас қайғы» – дегендей, емтиханға дайындалуға мүмкіншілік болмады. Басқа топпен тапсырайын деп рұқсат сұрап көріп едім, ешкім тыңдамады, не керек, дайындалмай физикадан болатын мемлекеттік емтиханға баруға тура келді. Емтихан билеттерінде үш сұрақ бар: біреуі – теориялық физикадан, екіншісі – атомдық физикадан, ал үшіншісі – ядролық физикадан. Жауап бердім. Теориялық физикадан (кафедра меңгерушісі доцент Н.М. Петрова) – бес, атомдық физикадан (кафедра меңгерушісі, доцент П.П. Полатбеков) – бес, ал ядролық физикадан (кафедра меңгеруші профессор Чердынцев В.В.) – үш. Бұл профессор мен жауап берген кезде: «Саған орыстар не істеді» – деп, маған тап берді. Ақыры не керек жалпы баға төрт болып, менің бес жылғы оқуым далаға кетті де, мен қызыл дипломсыз қалдым. Үшінші – жоғарыда айтқандай мені аспирантураға қалдырған, енді осының бәрін жойып, мен Краснояр өлкесіне үш жылға бір мектепке мұғалім болып баратын болдым. Көнбеуге шама жоқ, бұның бәрінің осылай тыныш біткеніне шүкіршілік қылып жүрмін.
Бір күні, ҚазКСР ҒА академигі, біздің ҚазМУ-дың ректоры Т.Д. Дарқанбаевқа кірдім. Керемет жақсы адам екен: «Айналайын, бұл саяси нәрседен арылып шықпасаң, ертең алдыңнан шығады да тұрады» – деп, маған қалалық партия комитетіне, тіпті болмаса облыстық партия комитетіне бар деп, өзі сол жақтарға телефон соға бастады. Әйтеуір не керек, біраз уақыттан кейін, Т.Д. Дарқанбаевтың арқасында ҚазКСР ҒА ядролық институтына кіші ғылыми қызметкер болып баратын болдым. Бұл жерде, тағы да бір қол ұшын берген адам бар – ол ядролық институт директорының орынбасары, кейін ҚазКСР ҒА корреспондент-мүшесі болған, тамаша ғалым, жақсы адам Д.К. Каипов. Осы ағай радиоактивтік сәуле шығару лабораториясының меңгерушісі еді. Лабораторияға ең алғаш жұмысқа келдім. Бір-екі айдан кейін мені Д.К. Каипов Ленинградтағы КСРО ҒА А.Ф. Иоффе атындағы физика-техника институтына ұзақ командировкаға жіберді. Бұл институт Кеңес Одағыың ҒА ең бір таңдаулы институты еді. Мұнда заманында В.А. Фок, Л.Д. Ландау, П.Л. Капица, Н.Н. Семенов т.б. данышпан ғалымдар жұмыс істеген. Менің келген бөлімім – ядро теориясы бөлімі болатын, оның бастығы профессор Л.А. Слив еді. Ол өзі бір жуас, адамға жаны ашитын тәуір адам. Келе сала физиктерге тән «Ландау минимумы» дегенді тапсыра бастады. Бірте-бірте Ландаудың барлық томдарын тапсырып, 1961 жылдың 1 қыркүйегінен аспирантураға түстім де, ғылыми жетекшім профессор Л.А. Слив болып тағайындалды. Менің диссертациялық жұмысымның тақырыбы «Ядродағы нуклондардың арасыдағы қалдық күштердің маңызын зерттеу» болып бекітілді. Бұл кезде 23 жастамын. Құрдастарым әлі институт бітіріп жатқан, мен болсам Ленинградта, атақты физтехте екі жыл жұмыс жасап үлгердім. Жағдайым сондай жақсы сияқты еді. Аяқ астынан тағы бір пәлеге ұшырадым. Істің мәні былай. Мен айттым ғой: Ленинградта екі жыл жұмыс істеп үлгердім деп. Осы кезде, бос уақыт көп болған соң, мен өзімнің дипломдық жұмысымды ары қарай жалғастырайын. Осы жалғастыру кезінде менің басыма екі идея келсін. Бұл екі идея менің бүкіл ғылыми өмірімнің арқауы болды. Бірінші идея – Эйнштейннің жалпы салыстырмалы теориясын (ЖСТ) Күн системасынаның космогониясына қолдану. Менің ойымша, Күн системасындағы Кеплердің үш заңы Ньютонның гравитациялық теориясымен түсіндіріледі, ал Күн системасындағы күрделі заңдылықтарды Эйнштейннің гравитациялық теориясымен, басқа сөзбен айтқанда ЖСТ-мен түсіндіру керек деген идея. Екінші идея – бұл гравимагнетизм. Белгілі ғалымдар Блэкет пен Вильсонның аспан денелерінің магнетизмі туралы айтқан гипотезаларын қарастыра отырып және осы мәселе туралы айтқан Эйнштейннің кейбір пікірлерін еске түсіре отырып маған мынандай ой келді. Эйнштейннің ЖСТ бойынша: егер гравитациялық өріс уақыт бойынша өзгеретін болса, онда құйынды гравитациялық өріс пайда болады. Менің ойымша бұл олай емес. Егер гравитациялық өріс уақыт бойынша өзгеретін болса, онда магниттік өріс пайда болу керек. Расында, біз электродинамикадан көреміз: электр өрісі уақыт бойынша өзгерсе, онда құйынды магниттік өріс пайда болады. Кванттық механикада да осындай болу керек. Меніңше, магниттік өріс ерекше қасиеті бар өріс. Электр өрісінің, ядролық өрістің, гравитациялық өрістің өзінше жекеленген зарядтары бар, ал магнит өрісінің жекешеленген магнит өрісі жоқ. Магнит өрісі басқа өрістердің уақыт бойынша өзгергенінде туатын ерекше қосымша өріс. Осы идеяға сүйене отырып, мен айдың магнит өрісі болу керек және оның шамасын 10-5 эрстед болады деген болжау айтқанмын. Менің «К единой теории магнитного поля вращающихся тел» деген мақалама академик В.Г. Феснков жолдама беріп, «Доклады АН СССР» деген журналға жіберілді. Мақала журналдың редакциясына 13.10.1962 жылы келіп түсті. Біраздан кейін космостық ракета айда магнит өрісі жоқ деген хабар әкелді де, менің мақаламды кері қайтарды. Арада бірнеше жылдар өткен соң американдық ракеталардың магнит өрісін өлшегіштері айда магнит өрісі барлығын дәлелдеді және ол біз болжағандай 10-5 эрстед екен. Сөйтсе, Кеңес Одағының 2-ші ракетасындағы магнит өрісін өлшегіштер тым дөрекі екен де, 10-5 эрстед магнит өрісін анықтай алмайды екен. Өкініші сол, менің мақалам далада қалды.
Менің осылайша ЖСТ мәселелерімен қызыға-қызыға шұғылданып жүргенімде, аспирантураның бірінші курсының қалай өтіп кеткенін де байқамай қалыппын.
Жылдың аяғында институтта аспиранттарды аттестациялау комиссясының жұмысы басталды. Комиссияның бастығы УССР ҒА академигі А.П. Комар деген шал мынадай екі шешім қабылдау керек деді. Бірінші – Абдильдинді физтехтың аспирантурасынан шығару керек. Себебі, бұл аспирант бір жыл бойы ғылыми жетекшісінің берген тақырыбымен шұғылданбай, басқа, ЖСТ мәселелерімен шұғылданған. Екінші – Абдильдиннің болашақта өзіне ұнайтын ЖСТ мәселелерімен шұғылданғаны дұрыс болар.
Менің алдыма қиын Гамлет сұрағы пайда болды: бүк не шік?
Осы қиын кезде менің ғылыми жетекшім профессор Л.А.Слив үлкен адамгершілік жасады: «Сенің ЖСТ-дағы жасаған жұмыстарыңды, ойларыңды университеттегі академик Фокқа көрсетейік, айтайық» – дегені. Сөйтсе профессор Л.А.Слив кезінде кандидаттық диссертацияны осы Фоктан қорғаған екен. Ал, Фокпен дұрыстап танысайық. Атақты Капица Сталинге жазған хатында: «Фок және Ландау Кеңес Одағының ең ірі физиктері» – дейді. Кезінде Геттингенде – математиканың Меккесінде – Фокты «Орыстың математикалық зеңбірегі» – деген. Мәскеудің мемлекеттік университеттерінің студенттеріне арналған «Квантовая механика» деген оқулығына УССР ҒА-ның академигі А.С. Давыдов былай дейді: «Атомдық және ядролық құбылыстарды түсіндіретін ғылымды кванттық механика дейді. Осы ғылымның негізін салғандар: Бор, Шредингер, Гейзенберг, Дирак, Фок және Паули» – делінген. 1937 жылы 18 ақпанда Ленинградта талантты жас ғалым Фок тұтқынға алынады. Келесі күні Капица Сталинге мынадай хат жазады: «Фокты осылай қорлау біздің елдің және шет елдердің ғалымдарының арасында үлкен наразылық тудырады. Осы жағдайды Эйнштейнді Германиядан қуумен ғана салыстыруға болады». Осындай хаттан кейін, бір ғажабы, Сталин Фокты қолма-қол босаттырып жібереді.
Ал ЖСТ-ға келсек Кеңес Одағында бұл салада Ленинградтық Фок пен Фридманнан асқан оқымыстылар болған жоқ.
Сонымен не керек, бір күні біз профессор Л.А. Слив екеуміз данышпан Фокқа келдік. Мен жүрегім лүпілдеп, қысылып, сасып әзер дегенде ойымды Фокқа айтып шықтым. Мәссаған ғажап, бір мезгілде ұлы ғалым өзімен-өзі күбірлеп: «Менің де жас кезімде осыған ұқсас ойларым болып еді. Бірақ оларды зерттеуге қолым тимеп еді. Мынау жас жолдас аспирантураны менде өтсін. Мен ғылыми жетекші болуға келісім беремін» – дегені. Менің де, Сливтің де ауыздарымыз ашылып қапты. Әп-сәтте, аяқ астынан мен Фоктың оқушысы болып шыға келдім. Ғажайып! Фантастика!
Бір жақсы жері математиканы тәп-тәуір білуші едім. Бұған себеп ҚазМУ-да жүргенімізде бізге жоғары математиканы Б.Т. Төлегенов деген доцент, өте талантты педагог берген еді, екінші – өз бетіммен ізденудің арқасы.
1966 жылы 14 сәуірде Ленинград университетінің физика факультетінің ғылыми кеңесінде «Эйнштейннің гравитациялық теориясынан космогония үшін шығатын кейбір салдар» – деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғадым. Өзінің 2 желтоқсан 1965 жылы, ғылыми жетекші ретінде менің диссертацияма берген бағасында Фок былай деп жазады: «Абдильдиннің жұмысы бүкіл Одақтық Тбилисидегі (сәуір, 1965 жылы) болған гравитациялық конференцияда баяндалды және менің дүние- жүзілік Лондонда болған гравитациялық конференциядағы (шілде, 1965) баяндамам бойынша талқыланды. Барлық жағдайларда бұл жұмысқа жоғары баға берілді. Абдильдин диссертациялық жұмысын басынан аяғына дейін (мәселені қоюдан соңғы нәтижені алғанға дейін) бір өзі жасады. Шындап айтқанда, бұл жұмыс деңгейі қатардағы кандидаттық жұмыстардан әлдеқайда жоғары».
1966 жылы шілде айында Алматыға қайтып, Астрофизикалық институттағы қызметімді жалғастырдым. 1967 жылы, қазан революциясының 50 жылдығына байланысты ҚазКСР ҒА-да бірінші рет жас ғылымдардың ғылыми конференциясы және конкурс болды. Мен де қатыстым. Жұмыстың аты: «Жалпы салыстырмалық теориясының тағы бір интерпретациясы». Конкурс нәтижесінде бірінші орынды биолог М. Айтхожин (кейін академик, ҒА-ның президенті) алды, екінші орынды физик мен (кейін ҒА мүше- корреспонденті, ҚазМУ-дың ректоры) алдым, үшінші орынды химик Е.Е. Ерғожин (кейін академик, ҚазМУ-дың ректоры) алды.
1970 жылы ҚазМУ-дың физика факультетінің деканы С.И. Исатаевтың шақыруымен теориялық физика кафедрасының менгерушісі болып КдзМУ-ге ауыстым. Үзіліс кезінде, 1981-1986 жылдары, кафедраны профессор Л.А.Сливтің шәкірті, бертін келе Кеңес үкіметінің атақты физиктерінің бірі академик А.Б. Мигдалдың оқушысы болған, жас талантты физик Т.А. Қожамқұлов басқарды. Қазір осы жігіт КдзҰУ-дың ректоры.
Ғылым жағына келгенде мен кафедраның бұрыннан келе жатқан тақырыбы «Жалпы салыстырмалық теориясындағы денелер қозғалысының мәселелері» – деген бағытқа ғылыми жетекшілік еттім. Бұл мәселе ЖСТ-ның өзекті мәселелерінің бірі, онымен Эйнштейн және Фок шұғылданған. Біраздан кейін КСРО-ның Жоғарғы Оқу Министрлігінің жанындағы ке- ңестің гравитациялық секциясының мүшесі болып сайландым. Теориялық физика кафедрасы «ЖСТ-дағы денелер қозғалысының күрделі мәселелері» деген тақырыпты зерттеуде одақ бойынша басшылық жасайтын болды (КСРО Жоғарғы Оқу Министрлігінің № 1278, 21.12.1982 жылғы бұйрығы).
1985 жылдың 12 маусымында БССР-дың ҒА физика институтының Д.006.001.002 – арнаулы кеңесінде «ЖСТ-дағы денелер қозғалысының күрделі мәселелерін Фок әдісімен зерттеу» деген тақырыпта 01.04.02 – «Теориялық және математикалық физика» мамандығы бойынша докторлық дисертация қорғадым. Осы кезде Белоруссияда салыстырмалық теориясы және гравитациядан үлкен ғылыми мектеп бар еді. Оның басында академик В.А. Фоктың оқушысы, үлкен ғалым, жақсы адам – БСССР-дың акдемигі Ф.И. Федоров болатын. Сөйтіп жүргенде мен теориялық физикадан Қазақстанда бірінші доктор, бірінші профессор (1987), бірінші ҚазКСР-ның ҒА мүше-корреспонденті, қазақтан бірінші ҚазМУ-дың теориялық физика кафедрасының меңгерушісі болыппын.
Тағы бір жәйт. 1988 жылы жазда мен қазіргі белгілі хирург – академик М.А. Алиевпен Кисловодскіде дем алып, енді Алматыға келсем, қалада ҚазМУ-дың ректорын сайлау өтіп жатыр екен. Мұндай демократиялық сайлауға дүмпу болған М.С. Горбачевтың демократия және жариялылық деген саясаты себеп болса керек. Үміткерлердің (кандидаттардың) ішіне мені де қосып қойыпты. Ол кезде ректордың, проректордың және деканның орнына резерв дайындайтын тәртіп болатын. Мен сол ректордың қызметіне бірінші болып резервте тұрғанмын. Демократияны сақтау үшін мені кіргізбесе болмайды екен. Сонымен не керек ректордың орнына 10 үміткер жиналдық. Біраз сынақтардан өттік. Ақыры ҚазМУ-дың кеңейтілген үлкен ғылыми кеңесіне төрт адам түстік. Ойламаған жерде, тіпті бірінші турда, үлкен басымдылықпен ҚазМУ-дың ректоры болып сайландым. Халықтың көзқарасы осылай болды, ал бастықтардың өкілдері (Орталық комитеттің, обкомның және жоғары білім беру министрлігінің) бірі де мені құттықтамады. Мұның себебі, олардың өздерінің өткіземіз деп жүрген адамдары болған екен.
Менің негізгі ғылыми еңбектерім, жоғарыда айтылғандай, ЖСТ-дағы денелер қозғалысының күрделі мәселелері. Біз осы теориядағы денелердің ілгерілемелі және айналмалы қозғалыстарының релятивтік теңдеулерін негіздедік. Эйнштейннің гравитациялық теориясының механикасының мәселелерін зерттеудің жаңа әдістерін бердік. Жалпы салыстырмалық теориясындағы денелер қозғалысының адиабаттық теориясын құрдық. Дененің өз өсінен айналысы жөніндегі мәселені зерттеуде гидродинамикалық аналогияны пайдалануға болатынын көрсеттік. Эйнштейннің жалпы салыстырмалық теориясының негізгі күрделі мәселелерінің бірі: өз өсінен айналатын екі денеден тұратын жүйенің қозғалысы туралы есепті шештік. Бұл жолда белгілі асимптоталық жуықтау теориясын кеңінен пайдаландық. Гравимагнетизм гипотезасын кіргізіп, жалпы салыстырмалы теориясындағы Эйнштейннің белгілі теңдеуінің интерпретациясын өзгерттік «On Interpretation of the Einstein Equations in General Relativity» (Gravitation & Cosmology6 Vol.5 (1999), No.3 (19). Pp. 219-221).
160-тан астам ғылыми мақалалар және үш монография жаздым. «Эйнштейннің гравитациялық теориясының механикасы» деген алғаш монография (Ғылым баспасы, 1988) ЖСТ-дағы қозғалыстың күрделі мәселесіне арналған Қазақстандағы бірінші кітап.
Республикамыз үшін приоритетті «Теориялық физика» деген фундаменталды ғылыми-зерттеу бағытын ұйымдастырдық. «Гравитациялық, электромагниттік, күшті және әлсіз әсерлесулерді теориялық зерттеу» деген ғылыми бағдарламаға ғылыми жетекші болдым. Алынған ғылыми нәтижелер біздің (авторлар: М.М. Әбділдин, Ф.Б. Баимбетов, М.А. Жүсіпов, Т.А. Қожамқұлов, Т.С. Рамазанов, М.С. Омаров) «Теориялық физикадағы фундаменталды әсерлесулерді зерттеудің күрделі мәселелері» деген монографиямызда келтірілген (Қазақ университеті баспасы, 1997). 2006 жылы «Жалпы салыстырмалық теориясындағы денелердің қозғалыс мәселесі» атты монография жарық көрді («Қазақ университеті», 2006 ж.).
Қазақстандағы «Теориялық физика және жылу физика- сы» мамандықтары бойынша докторлық диссертация қорғайтын арнаулы ғылыми кеңестің бірінші төрағасы болдым. ҚазМУ-дың жанындағы біріншілер қатарында ашылған «Эксперименттік және теориялық физика ғылыми-зерттеу институтын» құрастырғандардың бірімін. Ресейдің гравитациялық ассоциациясының мүшесімін. Ресейдің 9-шы (Новогород, 1996), 10-шы (Владимир, 1999) гравитациялық конференцияларының ұйымдастыру комитетінің мүшесімін және 2-ші халықаралық «Өрістің кванттық теорияы және гравитация» (Томск, 1997) деген конференцияларының, салыстырмалық теориясы мен гравитацияға арналған (Иерусалим, 1997; Рим, 2000; Рио-де-Жанейро, 2003; Берлин, 2006) халықаралық конференциялардың координациялық комитеттерінің мүшесі болдым.
Біздің ғылымда жеткен жетістіктеріміз жайлы америка ғалымы А.Траутманның (Успехи физических наук, АН СССР, 89 том, 1 шығарылым, 1966 май, 30 бет) жалпы салыстырмалық теориясының 50 жылдығына байланысты айтқан пікірі бар. Біз туралы А. Эйнштейннің 100-жылдығына байланысты Берлинде болған конференцияда да айтылған (Проблемы физики, М.: Мир, 1982, 150 бет). Біздің ғылым жолында алған нәтижелеріміз жалпы салыстырмалық теорияға арналған 15-ші халықаралық конференциясының материалдарында бар (Пуна, Индия, 1997).
Теориялық физикадан 10 ғылым кандидатын дайындадым. Соның біреуі (Чечин Л.М.) кейін докторлық диссертация қорғады.
Сөз соңында, маған өмірімде қол ұшын берген, қызметте бірге болып, сыйласқан, пікірлес болған асыл азаматтары ҚазҰУ-дың А.З. Закарин және Ө.А. Жолдасбеков деген екі ректорын еске түсіріп отырмын. Осы жерде менің ескі досым Г.Г. Гладышевтың, қызым Әсияның, әйелім Р.З. Бурнашеваның маған өмір жолында, ғылым жолында тірек болғандарын айта кетуім керек.
Қазір Халықаралық Творчество Академиясының акаде- мигімін (Мәскеу, 1992), Халықаралық Жоғары мектеп Ғылым Академиясының құрметті академигімін (Мәскеу, 1992) және Халықаралық Ғылым Академиясының академигімін (Ресей секциясы, 1998).
Фраңцуз ағартушысы Вольтер: «Мемлекет ақшаның жоқтығынан емес, ғылым мен дарынды адамдардың жоқтығынан әлсіз болады» деген екен. Менің Отанымда ғылым да, дарынды адамдар да болса екен деймін.
АВТОБИОГРАФИЧЕСКИЙ ОЧЕРК
Мои предки и родители – из Майского района Павлодарской области. Во времена «великой конфискации» 1928 года и голода 1932 года они спасались в России. Там, в селе Загайново Троицкого района Алтайского края 16 марта 1938 года и родился я.
По словам отца, самым замечательным человеком в нашем роду был его отец, мой дед Абдильда. Он так любил своего отца и гордился им, что волей-неволей и нам внушил любовь к деду, хотя, увы, мы не видели его, ибо он умер в 1933 году 56 лет от роду. По словам отца вся умственная способность, особенно гуманитарная способность, ораторские наклонности в роду идут от деда.
Интересен такой штрих из жизни деда. Когда ему было 13 лет, он засобирался жениться. Его отец, наш прадед, Аралбай воспротивился этому, предложив несколько повременить с той целью, чтобы дать хозяйству набрать силу. Дед, обидевшись, ушел из дома и попал в Россию, сначала к рабочим, которые строили железную дорогу, а затем – к русскому купцу Емельянову в Новосибирске. Там он исправно служил, и купец Емельянов даже помог ему получить образование. Так что, характерна в нашем роду некоторая независимость мышления и самостоятельность в поступках, можно сказать, тоже от любимого деда.
В 1944 году, с шести лет, я пошел в первый класс, хотя в то время в школу принимали с 8 лет. Такой «подвиг» был обусловлен не моими какими-либо способностями или наклонностями к учебе, а, скорее всего, совсем другими причинами. Это было наказание. Играя в асыки дома, особенно в зимний период, видимо, с большим усердием, я часто разбивал оконные стекла, найти которые во время войны было трудно. Бедные мои родители, Мубарак и Багытай, не нашли никакого другого способа, как отправлять меня ежедневно в школу, чтобы я оставлял лишнюю мальчишескую энергию в этом досточтимом месте. В результате такого наказания я ничего не помню о своей учебе в первом и втором классах, а помню себя только учеником третьего класса Казахстанской средней школы Майского района Павлодарской области. Поэтому, думаю, права советская система образования, принимая детей на обучение с восьми лет.
В период обучения с 3-го по 8 класс, я помню, что, как это не странно, попадал в тройку лучших учеников класса, хотя никогда не был первым учеником. Этот результат объяснялся противоположным подходом к моей учебе моих дорогих родителей. Отец очень ревниво относился к нашей учебе. Его сокровенным желанием было, чтобы его дети учились хорошо. Он был ветеринарным врачом и, курируя отгонное животноводство всего Майского района, дома бывал только дня два или три в месяц. Поэтому сам не мог уделять достаточно внимания нашей учебе. Но в те редкие дни, когда он приезжал с отгона, первые его вопросы были о нашей учебе. Здесь надо отдать должное матери, которая создавала культ отца в нашей семье. Поэтому, мы, дети, чтобы не огорчать отца, старались хорошо учиться. Была и другая прямая выгода. Отец, если мы прилично учились, освобождал нас от разного рода трудовой повинности по домашнему хозяйству. Он говаривал матери: «Учеба – серьезный трудовой фронт. Дети прекрасно справляются, этого с них достаточно, и поэтому ты, мать, не приставай к ним со своими вопросами по домашнему хозяйству. Это – наше родительское дело». Зная сей своеобразный подход отца, мы предпочитали хорошо учиться и получать уйму времени для рыбалки и различного рода игр, чем помогать матери в ее многочисленных домашних делах по хозяйству. Таким путем мы добывали себе достаточную свободу, которой так не хватает деревенскому мальчишке, живущему в местах, где есть и река, и лес.
Мать же наша, наоборот, в учебе не видела особенного прока. Она сама была неграмотная и полагала, что сыновьям гораздо полезнее помогать родной матери в ее многочисленных домашних делах, чем сушить мозги над непонятными книгами. Правда, мы высокомерно пренебрегали этой позицией родной матери, ибо прошли воспитание бабушки – матери отца и считались ее детьми, и наши права всегда были под надежной защитой.
Наша мать хорошо пела и в долгие зимние вечера, сидя напротив разгорающегося в печи огня, я часто пытался присоединиться к пению матери и старшего брата Жабайхана. Сейчас, когда прошло довольно много лет и мне уже 63 года, я благодарен матери за то, что она подарила мне свою песню и свой голос. Была у матери еще одна замечательная черта. Она была женщиной независтливой, доброжелательной, умела радоваться чужой радости. Она и эту свою черту подарила обоим сыновьям. В науке много состязательности и часто выигрывает тот, кто независтлив. Мать и отец были людьми, умеющими преодолевать трудности, людьми большой выдержки и выносливости. Они эти качества пытались воспитать и у нас.
В 1952 году я закончил 8 класс Казахстанской средней школы Майского района Павлодарской области. Летом же этого года в аул на каникулы приехал мой старший брат Жабайхан, студент 3 курса философского факультета КазГУ им. С.М. Кирова. Он стал меня спрашивать, кем я собираюсь стать. Я сказал совершенно честно и с некоторым достоинством, что учусь довольно успешно и собираюсь стать поэтом или историком. В качестве доказательства привел кое-какие стихи, которые я уже успел написать к этому времени. Каким же было мое изумление и большое огорчение, когда брат обрушился на меня менторским тоном со словами: «Все это дуралейство. Твои стихи хуже всех паршивых стихов на свете. Все ерунда, только физика – соль, все остальное – ноль» и т.д., и т.п. Мое достоинство было растоптано, да он и раньше не был обо мне высокого мнения. И в результате на консилиуме с моим отцом было принято решение: забыть о таких несерьезных вещах, как поэзия и история и быть посему Мейрхану физиком. И для этого отправить его в Кызыл-Аскерскую среднюю школу Лебяжинского района Павлодарской области.
Это для меня казалось катастрофой. Дело в том, что, хотя я всегда попадал в первую тройку отличников, но именно по математике и физике чувствовал себя неуверенным и не любил эти предметы. Любил литературу, историю и географию. Хотя возмущалась вся моя душа, пришлось покориться – авторитет старшего брата всегда был неоспоримый. В семье как-то повелось, что старший брат – создание высшего рода, а младший брат, то бишь я, так себе, второго сорта. Родители целенаправленно добивались от меня послушания и покорности старшему брату, как к более высшему существу, чем я. Для этого были определенные основания. Во-первых, сколько себя помню, мой брат в школе всегда ходил в начальниках: председатель учкома и пр., а меня не избирали даже старостой класса: подводило поведение, в общем был не очень серьезный товарищ. Во-вторых, брат был хорошим снайпером: вместе с еще одним мальчиком лучше всех играл в асыки. В-третьих, на зависть всем мальчикам он скакал на всех лучших скакунах нашего колхоза и даже района и области. Все это очень выделяло его. Я же, наоборот, чувствовал себя уверенно в рыбалке, любил собак, играл в карты, участвовал во всех дворовых конфликтах мальчишек и пр.
Итак, осенью 1952 года я оказался в 9 классе Кызыл-Аскерской средней школы Лебяжинского района. Жил у родной тети Балшакер (сестры отца). В этом доме было около 20 человек. Для учебы не было условий. Поэтому мне приходилось уходить на скотный двор готовить устные уроки и громко рассказывать медленно жующим траву коровам устный материал практически по всем дисциплинам. Я тогда не знал, что этот метод обучения еще в древности был открыт Демосфеном. Письменные работы, особенно задачи по физике и математике, делал ночью, когда вся большая семья спала, давал себе установку: не решу – не буду спать. В результате таких систематических занятий я вскоре убедился, что школьная программа по математике и физике рассчитана на обыкновенных серых учеников и с ней вполне можно справиться. На мое счастье, у меня появились любовь и вкус к математике и физике, и в этом решающую роль сыграл мой школьный учитель, удивительно талантливый педагог Нурмаганбетов Зупар. Под его руководством мы выпускали стенгазету «Неэвклидовая геометрия». Конечно, тогда вряд ли кто-нибудь из нас, включая самого учителя, что-то понимал в этой самой неэвклидовой геометрии, но даже сама попытка заниматься таким высоким предметом окрыляла любознательных учеников. Что касается меня, то этот человек почти угадал мое далекое научное будущее, ибо неэвклидовая геометрия в форме римановой геометрии стала делом всей моей научной жизни. Сейчас мой учитель живет в Кокчетаве.
В 10 классе я стал лучшим учеником класса, особенно по физике и математике, и уже мечтал поступить теперь на физико-математический факультет МГУ или КазГУ.
В сентябре 1954 года поступил на физическое отделение физико-математического факультета КазГУ им. С.М. Кирова. Мне было 16 лет. Хорошая школьная подготовка помогла мне сразу же стать отличником и здесь, на факультете.
Первую курсовую работу я писал на свою тему «Приведение уравнений в частных производных к каноническому виду». Мои преподаватели предложили показать эту работу академику АН КазССР К.П. Персидскому. Просмотрев мою работу, знаменитый математик сказал: «Считаешь хорошо. Но задача эта еще в начале 30-х годов уже была решена академиком Союза ССР И.Г. Петровским. Не расстраивайся, бывает. Переходи с физического на математическое отделение. От Н.Н. Лобачевского остались некоторые специальные интегралы, займешься каким-либо из них». Однако зав. кафедрой теоретической физики доцент Н.М. Петрова, ученица академика АН СССР В.А. Фока, отсоветовала, сказав, что хорошее знание математики поможет мне заниматься полнокровно теоретической физикой, ибо большинство проблем этой дисциплины упирается как раз в математику. Так я остался физиком-теоретиком.
Тему дипломной работы «Движение в гравитационном поле центрально-симметрического вращающегося тела» дала Н.М. Петрова. До этого, в 1957 году в журнале «Доклады АН СССР» вышла статья Г.В. Скроцкого «О влиянии силы тяжести на распространение света в поле вращающегося тела», представленная академиком Фоком. Петрова предложила познакомиться с этой статьей и в результате возникла указанная тема моей дипломной работы. Для решения задачи был предложен самый кратчайший путь – разделение переменных в уравнении Гамильтона-Якоби в общей теории относительности (ОТО). До нас уравнение Гамильтона-Якоби использовалось для решения задачи Шварцшильда, т.е. это уравнение разделялось для центрально-симметричной метрики. Нам же надо было разделить переменные в этом уравнении для метрики вращающегося тела, т.е. для аксиально-симметричной метрики. Это было ново и интересно. Когда удалось решить эту задачу, я ликовал. Мое настроение разделили мой научный руководитель Н.М. Петрова и рецензент моей дипломной работы, замечательный ученый, зам. директора Астрофизического института АН КазССР профессор Г.М. Идлис. Защитил я дипломную работу на «отлично». Все складывалось замечательно. Получил одно из самых лучших распределений на курсе: в аспирантуру к академику СССР, директору Астрофизи- ческого института АН КазССР В.Г. Фесенкову. Впереди оставался только госэкзамен по физике. Был май 1959 года.
Тут со мной приключилось большое ЧП. Меня обвинили в национализме. Оказывается, осенью 1958 года в нашем общежитии стихийно возник спор между одним физиком и математиком. Физик – русский парень – как-то сказал, что казахи не способны к физике, а математик – казах – возражал. Действительно, в то время на физическом отделении нашего факультета, куда на первый курс принимали 75 студентов, доля казахов на старших курсах составляла менее 10 человек, и отсюда физик делал свой не очень-то приятный для казахов вывод. Я в это время мирно спал в своей комнате. Разгоряченный математик прибегает к нам в комнату, будит меня и силком тащит к месту инцидента. Тут я рьяно включился в спор и произнес роковую впоследствии для меня фразу: «Существующая у нас свобода является буржуазной». Действительно, в то время на физфак поступающие сдавали 8 экзаменов. Не было казахского отделения, и поэтому не делали разницу между русскоязычными и казахскоязычными. Мы, дети из казахских аулов, окончившие школу на казахском языке, при поступлении в вуз сдавали три экзамена по русскому языку: литература, язык и сочинение. То же самое делали русскоязычные. В результате такой дискриминации поступление аульных ребят было весьма затруднено, и их на физическом отделении было мало. По-этому и вырвалась у меня вышеприведенная фраза. Были в этом споре и другие моменты. В конце концов, весь этот сыр-бор донесли куда следует. Мною заинтересовались в органах госбезо- пасности. Тем не менее мне в известной степени повезло, ибо к этому времени уже прошел 20-й съезд КПСС: юношей до 19 лет нельзя было сажать по политическим мотивам. И вся моя история вылилась в персональное дело комсомольца М.М. Абдильдина. Было большое факультетское комсомольское собрание с присутствием представителей органов безопасности. Стоял большой шум, были горячие выступления, и в результате, благодаря моим замечательным русским друзьям Пивоварову СП., Э.Я. Вильковискому., Е.М. Якушеву и др., которые привели мои какие-то действительные или мнимые заслуги, это неприятное дело спустили на тормозах. Тем не менее я имел определенные издержки от этой истории. Во-первых, в моей характеристике были такие сведения: на пятом курсе со стороны тов. Абдильдина имели место высказывания националистического характера, за которые он был осужден комсомольским собранием курса. Во-вторых, меня лишили диплома с отличием. Я, естественно, не имел возможности готовиться к госэкзамену по физике и пришлось идти на него, надеясь на авось. В билете было три вопроса: первый – по теоретической физике, второй – по атомной физике и третий – по ядерной физике. В результате: по теоретической физике (зав. кафедрой доц. Н.М. Петрова) – «отлично», по атомной физике (зав. кафедрой доц. П.П. Полатбеков) – «отлично», по ядерной физике (зав. кафедрой проф. В.В. Чердынцев) – «удовлетворительно». Итоговая оценка – «хорошо». В третьих, заменили мое первоначальное распределение в аспирантуру на учителя средней школы в Красноярский край, причем на три года. Только благодаря ректору университета, академику АН КазССР Т.Д. Дарканбаеву мне впоследствии удалось выйти из этой ситуации и получить распределение в Институт ядерной физики АН КазССР в лабораторию радиоактивных излучений (зав. лабораторией Д.К. Каипов) в качестве младшего научного сотрудника.
Фактически же меня зачислили лаборантом, и благодаря стараниям Д.К. Каипова, в последствии члена-корреспондента АН КазССР, направили в долгосрочную командировку в г. Ленинград, в Физико-технический институт АН СССР им. А.Ф. Иоффе, в Альма-матер многих советских выдающихся физиков, таких, как: В.А. Фок, Л.Д. Ландау. П.Л. Капица, Н.Н. Семенов, И.В. Курчатов и многих других. В командировке я был до середины 1961 года в отделе теории ядра, возглавляемом внимательным, заботливым и демократичным профессором Л.А. Сливом. За это время сдал знаменитый «Ландауовский минимум» и 1 сентября 1961 года поступил в аспирантуру Физико-технического института. Тема моей диссертационной работы, которую дал мой научный руководитель Л.А. Слив, называлась «Исследование роли остаточного взаимодействия между нуклонами в ядерных реакциях». Все складывалось удачно. Мне было 23 года. В эти годы, в те времена, большинство ребят только-только заканчивали университет, а я уже был аспирантом, успел поработать в Ленинграде уже два года. Твори и дерзай. Вот я и дерзнул, попал в очередное ЧП. Дело в том, что за эти два года, которые я сдавал экзамены, я так увлекся ОТО Эйнштейна, продолжая свои исследования по дипломной работе, что и первый год аспирантуры потратил на ОТО. Соблазн был велик, ибо, по словам Ландау (Теория поля, 1973), «Общая теория относительности является, пожалуй, самой красивой из существующих физических теорий». Именно в эти годы у меня возникли две идеи, над разработкой которых я тружусь всю жизнь. Первая идея – это применение ОТО к планетной космогонии. Мне казалось, что если мы с помощью классической теории тяготения Ньютона можем объяснить три закона Кеплера в строении Солнечной системы, то, по-видимому, с помощью новой, релятивистской теории тяготения Эйнштейна (т.е. ОТО) мы можем попытаться объяснить космогонические закономерности планетной системы. Для этого следовало продолжить исследования Фока по одной из центральных проблем ОТО – по проблеме движения тел в ОТО. Вторая идея – это гравимагнетизм. Анализируя гипотезы известных физиков Вильсона и Блэкета по магнетизму небесных тел и замечания самого Эйнштейна по этому поводу, я пришел к выводу, что при изменении гравитационного поля во времени возникает магнитное поле, вопреки Эйнштейну, который предполагал, что возникает вихревое гравитационное поле. Моя статья «К единой теории магнитного поля вращающихся массивных тел» была представлена академиком СССР В.Г. Фесенковым в журнал «Доклады АН СССР» (редакция получила статью 13.10.1962). В этой статье, в частности, было предсказано наличие у Луны магнитного поля порядка 10-5 эр- стед. Дальше все пошло не так, ибо магнитомеры, находящиеся на 2-й Советской космической ракете, показали, что у Луны нет магнитного поля. Статью вернули. Впоследствии американские ракеты измерили магнитное поле Луны, и оно оказалось именно таким, как было предсказано в нашей статье ~ 10-5 эрстед. Оказывается, точность магнитомеров советских ракет была на два порядка меньше (100, ~ 10-5), чем предсказанная нами величина магнитного поля.
Вся эта моя партизанщина с ОТО оказалась не по вкусу председателю аттестационной комиссии аспирантов, академику АН УССР А.П. Комару, и аттестационной комиссией было принято решение: «Считать нецелесообразным оставление в аспирантуре ввиду того, что на протяжении всего срока пребывания в аспирантуре (более года) аспирант игнорировал указания руководителя и до сих пор не приступил к работе по предложенной ему теме. Рекомендовать дирекции Института Ядерной Физики АН Казахской ССР, направившей тов. Абдильдина в аспирантуру ФТИ, или предоставить ему возможность работать в области его научных интересов (общая теория относительности), или перевести в стажеры для подготовки к работе в области ядерной физики». Возник Гамлетовский вопрос: быть или не быть? Тут мне помог добрейший Л.А. Слив.
Он, оказывается, в свое время был учеником Фока и защитил кандидатскую диссертацию под его научным руководством. По-этому он предложил рассказать о моих исследованиях по ОТО самому Фоку. Знаменитый Капица писал Сталину: «Фок и Ландау – это самые выдающиеся советские физики…». В свое время в Геттингене, Мекке – математики в Германии, Фока прозвали «русской математической пушкой». В книге академика АН УССР А.С. Давыдова «Квантовая механика» – изложение курса лекций по квантовой механике, читанных автором студентам физического факультета Московского Государственного Университета им. Ломоносова (изд-во физмат литы, М., 1963), есть такие строки: «Теорией, объясняющей основные свойства атомных и ядерных явлений, является квантовая механика, начало которой было заложено работами Бора, Шредингера, Гейзенберга, Дирака, Фока и Паули». 12 февраля 1937 года, на следующий день после того, как в Ленинграде был арестован молодой талантливый физик-теоретик В.А. Фок, Капица отправляет письмо Сталину. «Такое обращение с Фоком, – писал он Сталину, – вызывает как у нас, так и у западных ученых внутреннюю реакцию, подобную, например, реакции на изгнание Эйнштейна из Германии». Поразительно, но после этого вызывающего письма Фок был немедленно освобожден! Что касается общей теории относительности, то Фок и Фридман были как раз теми учеными, которые внесли самый крупный вклад в разработку ОТО в Советском Союзе.
Мы с профессором Л.А. Сливом пришли к Фоку – величайшему ученому, и я с большим волнением стал рассказывать ему свои соображения, связанные с ОТО. Каково было мое изумление, еще больше оно было у Л.А. Слива, когда великий Фок пробормотал, что такие же соображения когда-то в молодости были и у него, но из-за нехватки времени руки никак не доходили, и что «пусть молодой товарищ проходит аспирантуру у меня», и он согласен быть научным руководителем. Так, в одночасье я оказался аспирантом Фока. Фантастика! В Алма-Ату полетело письмо такого содержания: «Институт Ядерной Физики АН Казахской ССР. В ответ на Ваше письмо от 6 июня 1963 г. сообщаю, что я согласен взять на себя руководство работой аспиранта М. Абдильдина на тему, связанную с теорией тяготения Эйнштейна и космогонией.
Выбранная М. Абдильдиным тема имеет поисковый характер, поэтому трудно сказать сейчас, каковы будут результаты. Моя роль как руководителя будет заключаться, главным образом, в советах, инициатива же работы принадлежит самому Абдильдину.
В связи с близким окончанием учебного года уточнить тему и провести через Ученый совет факультета можно будет только осенью.
19 июня 1963 г. Академик В. Фок».
Во время работы у Фока у меня не было особых проблем с математическим аппаратом общей теории относительности. В этом мне помогли те знания, которые я почерпнул у своего преподавателя по физико-математическому факультету КазГУ доцента
Б.Т. Тулегенова, на редкость талантливого и строгого педагога, а другую часть знаний добывал самостоятельно, причем систематически и упрямо.
14 апреля 1966 года на заседании Ученого совета физического факультета Ленинградского Государственного Университета защитил кандидатскую диссертацию на тему «Некоторые следствия из теории тяготения Эйнштейна для космогонии Солнечной системы». В своем отзыве научного руководителя от 2 декабря 1965 г. Фок писал: «…Работа М. Абдильдина докладывалась им на Всесоюзной конференции в Тбилиси (апрель, 1965 г.) и обсуждалась по моему докладу на Всемирной конференции по гравитации в Лондоне (июль, 1965 г.). Везде она встречена с большим интересом и оценена весьма положительно.
М. Абдильдин выполнил работу с начала до конца (с постановки задачи до получения окончательных результатов) совершенно самостоятельно.
Работа М. Абдильдина, несомненно, может быть представлена к защите в качестве кандидатской диссертации. По своему научному уровню эта работа даже значительно превышает обычный уровень кандидатских диссертаций».
В своей книге «Теория Эйнштейна и физическая относительность» (изд-во «Знание», Москва, 1967) академик В.А. Фок пишет: «Гораздо больший интерес, чем гравитационные волны, представляет вытекающая из теории Эйнштейна связь между уравнениями тяготения и уравнениями движения системы масс. Для раскрытии этой связи требуется гораздо более точное решение уравнений Эйнштейна, чем то, какое дается формулой (30). Такое решение было получено в 1938-40 гг. независимо у нас, в СССР (школа Фока), и за рубежом (школа Эйнштейна), причем получены уточненные (по сравнению с уравнениями Ньютона) уравнения движения системы масс. Как указал недавно молодой советский ученый Абдильдин, возможно, что эти уточненные уравнения играют важную роль в вопросе о космогонии планетной системы».
В июне 1966 года я вернулся в Алма-Ату и с 1967 года стал работать старшим научным сотрудником Астрофизического института АН КазССР. В 1967 году, в связи с юбилеем Октябрьской революции 1917 года, в АН КазССР проводилась 1-я конференция молодых ученых АН. Я участвовал на этой конференции, предоставив на конкурс работу «К интерпретации общей теории относительности». В результате конкурса первую премию завоевал биолог М. Айтхожин (впоследствии академик, президент АН КазССР), вторую премию – я – физик (впоследствии член-корр., ректор КазГУ), а третью премию химик Е.Е. Ергожин (впоследствии академик, ректор КазГУ).
В 1970 году декан физического факультета КазГУ С.И. Исатаев пригласил меня в университет заведовать кафедрой теоретической физики. С тех пор, с небольшим перерывом, заведую этой кафедрой по сегодняшний день. В промежутке с 1981 по 1986 гг. кафедру теоретической физики возглавлял молодой талантливый физик-теоретик Т.А. Кожамкулов, тоже ученик проф. Л.А. Слива. Впоследствии он также стал учеником выдающегося Советского ученого академика А.Б. Мигдала, ученика Ландау.
На кафедре руководил традиционной темой «Движение тел в общей теории относительности». Эта проблема является одной из центральных проблем ОТО, которой занимались сам Эйнштейн и великий Фок. Спустя некоторое время я стал членом секции гравитации Научно-Технического Совета Минвуза СССР, а кафедра теоретической физики КазГУ назначена головной организацией по проблеме движения тел в общей теории относительности (приказ Минвуза СССР № 1278 от 21.12.82).
12 июня 1985 года на заседании специализированного совета Д.006.01.02 при Институте Физики АН БССР защитил докторскую диссертацию на тему «Исследование проблемы движения тел в ОТО методом Фока» по специальности «01.04.02 – теоретическая и математическая физика». В это время в Белоруссии существовала замечательная научная школа по теории относи- тельности и гравитации, возглавляемая выдающимся учеником академика Фока академиком АН БССР Ф.И. Федоровым. Оказалось, что я стал первым доктором наук в Казахстане в области теоретической физики. Впоследствии был первым профессором (1987) и первым членом-корреспондентом АН Казахстана (1989) по теоретической физике.
Еще об одном интересном событии. Летом 1988 года я вместе с известным хирургом М.А. Алиевым отдыхал в Кисловодске. По возвращении в Алма-Ату узнаю, что в нашем университете идут выборы ректора. Это были первые демократические выборы руководителя КазГУ, происходившие на фоне демократии и гласности, которые провозгласил в СССР Горбачев. Я, оказывается, был включен в перечень претендентов, ибо состоял в качестве резерва ректора, как того требовало время. Всего претендентов оказалось около десяти человек. В результате предварительного отбора, для окончательного голосования на расширенном Ученом совете КазГУ были допущены четверо. Какое же было мое удивление, когда уже на первом туре с большим преимуществом я прошел в ректоры КазГУ. Такое было отношение коллектива университета. Однако из представителей власти (ЦК, Обкома, Минвуза) никто меня не поздравил. Это объяснялось очень просто. Среди претендентов были люди, которых власть хотела протащить в ректоры. Не получилось.
Основные мои научные работы посвящены, как говорилось выше, проблеме движения тел в общей теории относительности (ОТО). Нами дано обоснование релятивистских уравнений поступательного и вращательного движений тел в ОТО, предложен ряд новых методов исследования задач механики теории гравитации Эйнштейна, развита так называемая адиабатическая теория движения тел в ОТО и с помощью этой теории решена центральная задача механики Эйнштейна – задача двух вращающихся тел в ОТО и др.
Нами была высказана идея об использовании гидродинамической аналогии для исследования вопроса о собственном вращении пробного тела в ОТО. В нашей работе «On Interpretation of the Einstein Equations in General Relativuty» (Gravitation&Cosmology, Vol.5 (1999), No.3 (19). Pp. 219-221) продолжена дальнейшая разработка гипотезы гравимагнетизма. Показано, что гипотеза автора о гравимагнетизме приводит к правильным количественным результатам применительно к магнетизму небесных тел, в том числе к пульсарам – вращающимся нейтронным звездам. Эта гипотеза, в известной степени, также меняет существующую интерпретацию ОТО Эйнштейна.
Мною опубликовано порядка 160 работ и три монографии: «Механика теории гравитации Эйнштейна» (изд. «Наука», 1988 г.) – первой в Казахстане книги, посвященной проблеме движения тел в ОТО, «Исследование проблем фундаментальных взаимодействий в теоретической физике» (изд-во «Қазақ университеті», 1997 г., в соавторстве) и «Проблема движения тел в общей теории относительности» (изд-во «Қазақ университеті», 2006 г.).
Организовал приоритетное для республики направление фундаментальных исследований «Теоретическая физика». Руководил программой фундаментальных исследований «Теоретические исследования гравитационных, электромагнитных, сильных и слабых взаимодействий» в рамках НАН РК.
Председатель первого в Казахстане Совета по защите докторских диссертаций Д.14/А.01.01 по специальностям «теоретическая физика и теплофизика». Один из основателей Института Экспериментальной и Теоретической Физики, одного из первых научно-исследовательских институтов, созданных при КазГУ им. аль-Фараби. Член Президиума Российской Гравитационной Ас- социации, член Президиума Высшей Аттестационной Комиссии Казахстана, член Оргкомитета 9-й и 10-й Российских гравитационных конференций (Новгород, 1996; Владимир, 1999), а также 2-й Международной конференции «Квантовая теория поля и гравитация» (Томск, 1997) и др. Член Координационного Комитета ряда международных конференций по теории относительности и гравитации (Иерусалим, 1997; Рим, 2000; Рио де Жанейро, 2003; Берлин, 2006).
Наши научные результаты отмечены в статье американского физика А. Траутмана, посвященной 50-летию общей теории относительности (Успехи физических наук, АН СССР. Том 89. Выпуск 1. – Май 1966. С С. 30), и на юбилейной конференции в Берлине, посвященной 100-летию со дня рождения А. Эйнштейна (в кн. Проблемы физики. – М.: Мир, 1982. – С. 150). Наиболее полно об этих результатах говорится в трудах 15-й международной конференции по общей теории относительности.
Подготовил 10 кандидатов наук по теоретической физике. Впоследствии один из них (Чечин Л.М.) защитил докторскую диссертацию. Существует казахстанская школа по теории относительности и гравитации.
Завершая свой краткий автобиографический очерк, я хочу также вспомнить бывших ректоров КазГУ им. С.М. Кирова профессора Закарина и академика АН КазССР У.А. Джолдасбекова, которые всегда были доброжелательны ко мне. Не могу не сказать добрых слов и в адрес моего друга Г.П. Гладышева, дочери Аси и жены РЗ. Бурнашевой, неизменно поддерживавших мое творчество.
Избран академиком Международной Академии Творчества (Москва, 1992), почетным академиком Международной Академии Наук Высшей Школы (Москва, 1998) и академиком Международной Академии Наук (Российская секция, Москва, 1998). Награжден орденом «Құрмет».
Француз Вольтер говорил: «Недостаток не в деньгах, а в людях и дарованиях делает государство слабым». Хочется, чтобы у моей Родины не было проблем в этом плане.
АРХИВНЫЕ МАТЕРИАЛЫ
ОСНОВНЫЕ НАУЧНЫЕ ТРУДЫ М.М. АБДИЛЬДИНА
1. Движение в поле тяжести вращающегося массивного тела и уравнение Гамильтона – Якоби // Вестн. Ленингр. ун-та. Сер. Физика и химия. – 1964. – Вып. 4, № 22. – С. 155 – 157.
2. Некоторые следствия из теории тяготения Эйнштейна для космогонии солнечной системы// Вестн. Ленингр. Ун-та. Сер. Физика и химия. – 1964. – Вып. 4, № 22. – С. 19 – 25.
3. Некоторые выводы из теории тяготения Эйнштейна для космогонии планетной системы: Дис. Канд. Физ. – мат. Наук. – Л., 1965. -8 с.
4. К интерпретации общей теории относительности // Қаз ССР Ғылым Акад. Хабарлары = Изв. АН КазССР. Сер. Физ. – мат. – 1968. – № 4. – С. 76 – 82.
5. К связи гравитации с электромагнетизмом // КазССР ҒылымАкад. Хабаршысы = Вестн. АН КазССР. – 1968. – № 12. – С.29 – 32
6. Об одном эффекте общей теории относительности // Вестн. АН КазССР. – 1972. – № 6. – С. 71.
7. Исследование проблемы движения тел в ОТО методом Фока: Автореф. Дис. На соиск. Степени д-ра физико-математических наук / АН БССР, Ин-т физики. – Минск, 1985. – 27 с.
8. Обоснование начала общей теории относительности // Диалектическая логика. – Алма-Ата, 1985. – Т. 4. – С. 99 – 123 / Соавт. Л.М. Чечинг
9. Методическая разработка по теме «Адиабатическая теория движения тел в общей теории относительности. – Алма-Ата: КазГУ, 1988. – 36 с.
10. Механика теории гравитации Эйнштейна. – Алма-Ата: Наука, 1988. – 197 с.
11. О логике и методологии физического познания // Совр. Методол. Пробл. Теории относительности и гравитации. – Алма-Ата, 1988. – С. 140 – 148 / Соавт. А.Н. Нысанбаев.
12. Я – реалист / Беседу с ректором КазГУ М.М. Абдильдиным вела Т.Я. Игорева // Веч. Алма-Ата. – 1990. – 21 марта.
13. Об оптимизации выбора векторных элементов в адиабатической теории движения тел в ОТО // Изв. НАН РК. Сер. Физ. – мат. – 1994. – С. 17 – 21 / Соавт. М.С. Омаров.
14. Исследование проблем фундаментальных взаимодействий в теоретической физике. – Алматы: Қазақ университеті, 1997. – 141 с. / Соавт.: Ф.Б. Баимбетов, М.А. Жусупов, Т.А. Кожамкулов, Т.С. Рамазанов, М.С. Омаров.
15. К интерпретации ОТО // Вестник КазГУ. Сер. Физ. Материалы международной научной конференции «Современные достижения физики и фундаментальное физическое образование» (Алматы, 5 – 8 октября 1999 г.) – 1999 – № 6. – С. 144-146.
16. On Interpretation of the Einstein Equations in General Relativity// Gravitation & Cosmology. – 1999. – Vol. 5, No. 3 (19). – Р. 219-221.
17. Интегрирование уравнения вращательного движения в задаче двух вращающихся тел в ОТО // Вестник НАН РК. № 6. 2000 г. / Соавт. М.Е. Абишев.
18. Гравимагнетизм и интерпретация уравнений Эйнштейна // Сборник «Gravitation, cosmology and relativistic astrophysics». – Kharkov, 2001. – С. 75–76.
19. Оптимизация выбора векторных элементов в адиабатической теории движения // Сборник «Gravitation, cosmology and relativistic astrophysics». – Kharkov, 2001. – С. 158–159. / Соавт.: Омаров М.С., Комаров А.А.
20. On Optimization of the Choice of Vector Elements in an Adiabatic Theory of Body Motion in General Relativity. // Gravitation & Cosmology, Vol. 7(2001), No.4(28). / Соавт.: М.С. Омаров, М.Е. Абишев.
21. Элементы релятивизма и квантования в планетной космогонии // Вестник КазНУ. Сер. Физ. – 2002. – № 2 (13). – С. 19-23.
22. Общековариантное уравнение Гамильтона-Якоби и метрика вращающегося жидкого шара // Известия НАН РК. Сер. Физ. – мат. – 2005. – № 4. – С. 31-37. / Соавт.: М.Е. Абишев, М.К. Абдулгафаров
23. К гипотезе гравимагнетизма // Изв. НАН РК. Сер. Физ. – мат. – 2005. – № 4. – С. 27-30. / Соавт. М.Е. Абишев
24. Идеи релятивизма, квантования, неравновесной термодинамики и гравимагнетизма в планетной космогонии // Философия и космология. – 2005. – № 2. – С. 3-11. / Соавт.: М.Е. Абишев, Бейсен Н.А.
25. Проблема движения тел в общей теории относительности. – Алматы: Қазақ университеті, – 2006. – 152 с.
26. Аналогия между уравнением вращательного движения тел в ото и первой парой уравнений поля в электродинамике // Известия НАН РК. Сер. Физ. – мат. – 2006. – № 2. – С. 21-23. / Со- авт.: М.Е. Абишев
27. On the stability with respect to orbital vector elements in GR mechanics Gravitation Cosmology. – 2006. – No. 1(45). – Р. 41–43. / Соавт.: М.Е. Абишев, Бейсен Н.А.
28. The ideas of GR, quantization, non–equilibrium thermodynamics and gravimagnetism in planetary cosmogony // Gravitation & Cosmology. – 2006. – No. 1 (45). – Р. 37–40. / Соавт.: М.Е. Абишев, Бейсен Н.А.
29. Корректная метрика первого приближения центрального тела и ее сходимость // Известия НАН РК. Сер. Физ. – мат. – 2007. – № 3. – С. 74-75. / Соавт. М.Е. Абишев.
30. О сходимости рядов в уточненной метрике первого приближения в механике ОТО // Известия НАН РК. Сер. физ. – мат. – 2007. – № 4. – С. 48-49. / Соавт. М.Е. Абишев.
31. The Ideas of GR, Quantization, non–equilibrium Thermodynamics and Gravimagnetism in Planetary Cosmogony // Proceedings of the Eleventh Marcel Grossmann Meeting on General Relativity, edited by H. Kleinert, R.T. Jantzen and R. Ruffini, World Scientific, Singapore, 2008. Part C, P. 2158–2169 / Соавт.: Abishev M.E.; Beissen n.A.
32. On the Hypothesis of Gravimagnetism // Proceedings of the Eleventh Marcel Grossmann Meeting on General Relativity, edited by H. Kleinert, R.T. Jantzen and R. Ruffini, World Scientific, Singapore. – 2008. – Part C. – Р. 2110–2113. / Соавт. Abishev M.E.
33. К методике преподавания проблемы движения тел в общей теории относительности: уч. пос. – Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 76 с. / Соавт. Бейсен Н.А.
34. On the Uniqueness Problem for the Metric of the First Approximation in General–Relativistic Mechanics // ISSN 0202–2893, Gravitation and Cosmology, 2009, Vol. 15, No. 1, pp. 1–4. Pleiades Publishing, Ltd., 2009. / Соавт.: М.Е. Абишев, Н.А. Бейсен, К.А.Бошкаев.
35. On the Uniqueness Problem for the Lagrangian of Two Rotating Bodies in General Relativity // ISSN 0202–2893, Gravitation and Cosmology, 2009, Vol. 16, No. 2, pp. 141–143. Pleiades Publishing, Ltd., 2009. / Соавт.: М.Е. Абишев, Н.А. Бейсен, Ж.Н.Бришева.
36. Исследование оптико-механической аналогии в ОТО // Известия НАН РК. Серия физ. – мат., 2010, № 2 (270), с. 5-9. / Соавт.: М.Е. Абишев, Н.А. Бейсен, А.С. Таукенова.
37. Разъяснения по поводу метода гидродинамической аналогии в механике ОТО // Известия НАН РК. Серия физ. – мат., 2010, п 2 (270), с. 3-5. / Соавт.: М.Е. Абишев, Н.А. Бейсен, А.С. Таукенова
38. On the Optical–Mechanical Analogy in General Relativity // ISSN 0202–2893, Gravitation and Cosmology, 2011, Vol. 17, No. 2, pp. 143–146. Pleiades Publishing, Ltd., 2011. / Соавт.: М.Е. Абишев, Н.А. Бейсен, А.С. Таукенова.
39. Transformation Law of the Gravimagnetic Field in Harmonic Coordinates Proceedings of the Twelfth Marcel Grossmann Meeting on General Relativity, edited by Thibault Damour, Robert T Jantzen and Remo Ruffini, World Scientific, Singapore, 2012. Part C, P. 709–712 / Соавт.: М.Е. Абишев, Н.А. Бейсен, К.А. Бошкаев, А.С. Таукенова.
40. On Optical–Mechanical Analogy in General Relativity // Proceedings of the Twelfth Marcel Grossmann Meeting on General Relativity, edited by Thibault Damour, Robert T Jantzen and Remo Ruffini, World Scientific, Singapore, 2012. Part C, P. 1515–1517 / Соавт.: М.Е. Абишев, Н.А. Бейсен, А.С. Таукенова.
О МЕЙРХАНЕ
Мейрхан всегда был и останется для меня бесконечно дорогим человеком. Он был мне не только родным братом, но и единомышленником, опорой, другом, советником и одним из лучших собеседников. Встречи с Мейрханом всегда были для меня духовными праздниками. Мы говорили с ним о науке, образовании, нравственности, о творцах культуры, о человеческом подвиге, о хороших людях, о наших предках, которые творили добрые дела. Мы никогда не говорили о богатстве, высоких должностях, мы никогда не злословили, не осуждали других, не обращали внимания на житейские мелочи. После встреч и бесед с братом я всегда чувствовал себя очищенным от всех тех недостойных человека вещей, которых, к сожалению, много в современном обществе.
Мейрхан был абсолютно свободным, мужественным человеком, никого и ничего не боялся. Свои мысли он открыто и свободно высказывал и великому ученому, и крупному государственному деятелю, и отцу, и старшему брату, своим коллегам, ученикам. Он мало заботился о том, как воспримут его мысли, его интересовали только справедливость и истинность его суждений. Поэтому одни его любили, другие делали вид, что не понимают смысла его высказываний и т. п.
Свобода, пожалуй, являлась сущностью Мейрхана. Он к ней, безусловно, имел врожденную предрасположенность, однако важное значение в формировании его свободолюбивого характера имело и мудрое воспитание любящей бабушки. Она никогда на нас не кричала, не подавляла волю своих внуков, терпеливо относилась к нашим детским шалостям. Она сама никогда нас не обижала и не давала обижать другим, даже нашим родителям. Если кто-нибудь пытался обидеть ее внуков, то они имели дело с грозной бабушкой, которая была достаточно авторитетным человеком в нашем роду.
У бабушки был свой метод воспитания. Она воздействовала на внуков, приводя в пример жизнь и поступки великих людей. Она знала много историй, народных преданий, сказок, песней.
Бабушка рассказывала своим внукам о мужественных и справедливых батырах, которые, не жалея жизни и сил, всегда защищали свой народ от коварных врагов. По рассказам бабушки таких людей народ бесконечно любил и гордился ими. После ее рассказов нам всегда хотелось стать такими же сильными и справедливыми людьми, как и герои ее бесконечных историй.
Важным этапом в нашем с Мейрханом духовном становлении явился подаренный бабушкой большой сборник сказаний о казахских батырах. Она меня каждый день просила почитать какой-нибудь из эпосов, а в особенности, когда приходили гости. При этом сама она слушала очень внимательно, эмоционально реагировала на описанные события. Мейрхан также любил слушать эти героические сказания, мог свободно их воспроизвести на память, хотя ему было тогда всего пять лет.
Подобное воспитание, разумеется, не могло не оставить свой благодатный след на формировании характера моего брата, и впоследствии во многом составило содержание духовной культуры молодого Мейрхана. Действительно, значение казахских эпосов в воспитании ребенка бесценно – приобщаясь к ним, непременно вырабатываешь в себе такие нравственные качества, как смелость, мужество, справедливость, любовь к родине, патриотизм и т. п. Все эти духовные ценности в полной мере вошли в духовную структуру Мейрхана. Таким образом, в силу своих природных задатков и особенностей воспитания мой младший брат сформировался как мужественный и справедливый человек, решительно боровшийся против конформизма, лжи и несправедливости, от кого бы они не исходили. Поэтому народ и друзья горячо любили Мейрхана.
Мейрхан в целом был счастливым человеком. Он от природы был наделен талантом, восприимчивостью, блестящей памятью и высокой работоспособностью. Воспитывался в нормальной, трудовой семье, традиции которой наиболее благоприятно повлияли на его духовное формирование. Отлично окончив школу, успешно выдержав сложные экзамены, он поступил в Казахский государственный университет, на самый в то время престижный – физический факультет, где в полной мере проявилась его склонность к научно-исследовательской деятельности.
Свобода, мужество, независимый характер сыграли огромную роль в жизни Мейрхана. Благодаря своему твердому характеру он стал крупным ученым-физиком, сказал свое слово в труднейшей области теоретической физики. Общеизвестно, чтобы создать нечто крупное в жизни, совершить подвиг, необходимо иметь свободный и решительный характер.
Так, например, Мейрхан стал учеником великого физика В.И. Фока именно благодаря своему таланту и свободному независимому характеру. После поступления в аспирантуру Физико-технического института им. А.Ф. Иоффе научным руководителем Мейрхану определили профессора Л.А. Слива. Само собой разумеется, что молодой аспирант должен был писать диссертацию по предложенной руководителем теме, однако Мейрхан не согласился и продолжал работать над своей любимой проблемой. Возник определенный конфликт, который к счастью разрешился тем, что его научным руководителем стал академик Фок.
В конце восьмидесятых годов в стране шли серьезные демократические процессы. Следуя новым демократическим установкам, трудовые коллективы сами стали выбирать своих руководителей. Когда подобный вопрос встал в КазГУ, кандидатом на должность ректора университета коллектив выдвинул М.М. Абдильдина. Вскоре стало известно, что секретарь ЦК КП Казахстана и первый секретарь Алма-атинского обкома партии поддерживают другую кандидатуру. В такой непростой обстановке другой немедленно бы снял свою кандидатуру, Мейрхан же повел себя совершенно по-другому. В этом противостоянии еще ярче проявились его мужество, бойцовский характер, он победил в конкурсе и стал первым избранным ректором КазГУ им. аль-Фараби или как его называли народным ректором.
Свобода и независимый характер в то же время часто создавали Мейрхану и серьезные проблемы. Так, еще в студенческие годы им заинтересовался Комитет государственной безопасности. В беседе со своими однокурсниками он высказал свое несогласие с образованием целинного края и с сужением функций казахского языка и т. п. Кто-то из присутствующих донес об его рассуждениях в КГБ Казахстана. Мейрхана обвинили в национализме и антисоветской деятельности, поставили вопрос об его исключении из университета. Только благодаря своим русским друзьям и относительно более либеральной обстановке, сложившейся в стране после XX съезда, он избежал угрожавших ему жестоких репрессий.
Благодаря своему независимому и свободолюбивому характеру Мейрхан часто находился в противоречии и конфликте с вышестоящими органами. Они ему мстили за то, что он не был послушным чинушей, был избран вопреки их воле ректором университета. Их раздражал его принципиальный характер, особенно, когда он не соглашался принимать на работу тех, кого рекомендовали вышестоящие инстанции, или одним приказом уволил студентов, поступивших в университет по разнорядке, как дети чабанов, сельскохозяйственных тружеников, тогда как, на деле, не имевших никакого отношения к этим труженикам – все они были детьми и родственниками вышестоящих чиновников. После подобных поступков партийные органы стали непримиримыми врагами народного ректора, делая все, чтобы избавиться от строптивого и непослушного руководителя КазГУ.
Однако смелые и неординарные поступки Мейрхана пришлись по душе коллективу. Для преподавателей и студентов он был всегда свой человек, всегда был доступен каждому и по возможности пытался решать вопросы, волновавшие сотрудников университета.
В целом в жизни Мейрхану везло. Как я говорил выше, брат поступил в аспирантуру знаменитого физико-технического иинститута им. А.Ф. Иоффе в Ленинграде, защитил там кандидатскую диссертацию под руководством великого физика В.И. Фока, оказавшим огромное влияние на его дальнейшую научную жизнь.
В психологии творчества отмечается, чтобы стать видным деятелем культуры и науки, желательно обучаться у великого человека, испытать на себе влияние великой личности. Видимо, великие люди имеют особую энергетику, способную заражать своих учеников так, что последние всегда бывают одержимы творческой деятельностью. Академик Фок В.И. оказал колоссальное воздействие на Мейрхана, он брал его с собой на международные конференции, результаты его кандидатской работы великий физик докладывал на научном конгрессе в Лондоне.
В начале семидесятых годов Мейрхан познакомил меня с В.И. Фоком. В Ленинграде проходила международная конференция по философским проблемам науки. В работе конференции участвовали и мы с Мейрханом. Как-то он предложил мне пойти домой к В.И. Фоку, оказывается, он договорился с ним, что познакомит его со своим братом. В назначенное время мы пришли к академику. Я видел Фока и раньше, но в домашней обстановке он показался мне еще более внушительным. После небольшой беседы он обратился Мейрхану: «Мне прислали докторскую диссертацию из ВАКа на рецензию. Я к ней написал отзыв, посмотри его». Мейрхан деловито взял отзыв, прочитал, и без всякого пиетета сказал: «все правильно». Я был несколько удивлен поведением брата, что и высказал ему, как только мы покинули дом Фока, мне казалось, что молодой ученый должен был выразить свое одобрение как-то по-другому, с большим уважением, а не так запросто, как это сделал Мейрхан.
У брата всегда было много друзей, его дом был всегда полон хорошими товарищами, коллегами. Они его уважали и очень любили, Мейрхан, в свою очередь, также их обожал. При этом он часто подсмеивался над ними, в адрес своих близких друзей высказывал много смешных и даже иногда колких замечаний. Но что удивительно, друзья никогда на него не обижались, потому что знали, что Мейрхан их глубоко любит и придет на помощь в любую минуту.
Мейрхан был очень требовательным учителем, научным наставником. Однако его порой очень жесткие требования всегда сочетались с любовью к своим ученикам. Когда было нужно, он всегда приходил на помощь, всячески их поддерживал, наставлял. Такой же искренней любовью они отвечали на его заботу, безраздельно уважали его как человека и как выдающегося ученого.
Мой младший брат очень любил детей, и дети всегда отвечали ему взаимностью, чувствуя в нем что-то особенное, выделявшее и отличавшее его от других взрослых. Надо отметить, что дети отлично чувствуют доброго человека. Когда Мейрхан приходил к нам, мои дети с неподдельным восторгом и любовью встречали его, с огромным удовольствием играли в придуманные им игры и до сих пор, уже став сами взрослыми, помнят эти чудесные встречи. В самом Мейрхане было что-то детское, искреннее, он умел играть и шутить с детьми, заинтересовать их.
Замечательным качеством Мейрхана было его умение петь. У него был прекрасный голос, большой артистический талант, который он унаследовал у матери. Друзья, родственники всегда просили его спеть, его голос украшал любой вечер, дружескую встречу, мне бывало очень приятно его слушать, я по-своему гордился им. Он никогда не отказывал просьбам спеть, мог угодить любому самому взыскательному слушателю. В его репертуаре были и народные казахские песни, и итальянские песни, и арии из любимых всеми опер.
Мейрхан еще мог долго жить, у него было много идей, мыслей, которые он хотел, но, к сожалению, не смог реализовать. Он сам и мы – близкие ему люди, его многочисленные друзья не думали, что он так быстро уйдет от нас. Он всегда шутя говорил, что проживет 108 лет, самое интересное, что мы так и думали и совершенно в это верили. За неделю до его кончины мы с ним как всегда долго разговаривали, и мне в голову не приходила мысль, что мы с ним разговариваем в последний раз. То же самое повторяют его друзья, которые видели и общались с ним совсем незадолго до смерти. Мы знали, что он болеет, временами плохо себя чувствует, но никто из нас не думал, что он так тяжело болен. До последнего момента он был полон оптимизма, как всегда шутил, строил планы и не думал о смерти.
Человек по своему понятию творческое существо. Каждый конкретный индивид в жизни пытается соответствовать своему понятию, быть человеком. В своей научной деятельности Мейрхан реализовал свой творческий потенциал – стал выдающимся ученым-физиком, создал известную школу по теоретической физике, написал крупные научные труды, оставил достойных учеников, в жизни он был настоящим человеком, прекрасным другом, лучшим в мире братом. Все это дает возможность сказать: Мейрхан прожил содержательную и достойную жизнь. Его имя всегда будет в памяти нашего народа, в памяти людей.
ВОСПОМИНАНИЯ О МЕЙРХАНЕ
Какой светильник разума погас,
Какое сердце биться перестало!
Угас, как светоч, дивный гений,
Увял торжественный венок!
Я познакомилась с Мейрханом в общежитии Дома аспирантов АН СССР, расположенном на проспекте Энгельса в доме 36 в г. Ленинград, куда я попала как аспирантка Ленинградского отделения института археологии, главный офис которого находился в Москве. В общежитии проживали стажеры и аспиранты из разных стран и республик бывшего Советского Союза, которые по своим интересам составляли разные компании. Каким-то образом я с Мейрханом оказалась в одной компании, отмечали почти все праздники, ходили на концерты, в театры, на оперу, объездили все пригороды Ленинграда с замечательными и интересными историческими местами. Ходили на катки и совершали лыжные прогулки. Жизнь бурлила всеми красками, она была удивительна и прекрасна! Все было интересным, все хотелось познать и узнать, так как сам город Ленинград настраивал живших в нем людей на духовный лад и на знания.
В этой обстановке встреча с Мейрханом, с удивительным человеком, настроенным на познания всего нового, незабываемого, эрудированного во многих сферах науки, искусства и литературы, оставила в моем сердце неизгладимый след. Наша дружба, которая в начале носила дружеский характер, незаметно переросла в любовь, которая продолжилась сорок восемь лет, пока он не покинул меня, уйдя в мир иной. А мы мечтали и хотели отметить наш золотой юбилей, но судьба решила все по-своему.
Не оставалась в стороне и наша наука, имевшая для нас первостепенное значение. Нужно было сдать кандидатские минимумы. Бегали на лекции по философии, языку и спец предмету. Я занималась монетами Средней Азии в отделе нумизматики Государственного Эрмитажа, и моим руководителем был директор Эрмитажа Б.Б. Пиотровский. Мейрхан был аспирантом у великого физика Владимира Александровича Фока – академика, ученого мирового масштаба. Он любил свою науку – теоретическую физику, которой мог заниматься «денно и нощно», весь светился, когда удавалось ему решить неизвестную задачу, которая была у него в голове и долго не давала ему покоя. Все свои достижения и успехи в науке он связывал с именем своего Учителя, так как считал себя его верным учеником. На всех конференциях, которые проходили в Советском Союзе и за рубежом, он всегда упоминал его в своих выступлениях. Мейрхан был его последним аспирантом. В.А. Фок последние десять лет своей деятельности не принимал аспирантов. Но, познакомившись с Мейрханом и его идеями, он вызвался быть его научным руководителем, порекомендовав его в аспирантуру к себе на кафедру. В.А. Фока весьма заинтересовали новаторские идеи Мейрхана, которыми он сам увлекался в свои молодые годы. Вся научная деятельность Мейрхана, тесно связанная с работами В.А. Фока, прошла как дань благодарного ученика к своему великому Учителю.
Мейрхан очень бережно и уважительно относился к своему старшему брату Жабайхану Мубараковичу. Детство они провели вместе, и главенство старшего брата не обсуждалось и не подвергалось никакому сомнению. Оно было законным и конкретным. И Мейрхан привык подчиняться ему во всем. Даже уже будучи взрослым человеком, Мейрхан боялся только одного – как не огорчить своего брата, который мог поставить его на путь истины, когда он изредка выходил из коллеи. Наш дом приводился в мобилизационное состояние, когда должен был придти Жабайхан Мубаракович. Мы ездили на базар, готовили все его любимые блюда, и два брата часами могли обсуждать любые темы и разговорам не было конца. Для нас был праздник, когда старший брат был у нас дома в гостях.
Мейрхан был удивительным человеком, любившим жизнь во всех ее красках. Он любил петь, и ни одно застолье не проходило без его песен, которыми он поднимал всем настроение. Он любил людей, и его дом заполняли все – родственники, друзья, его ученики, студенты. Всех он поддерживал по-разному: кого материально, кого духовно. На всех у него хватало времени, и каждый уходил от него довольный. Он до конца своей жизни не потерял ни одной своего старого друга, и с каждым годом приобретал новых товарищей, которые, я надеюсь, будут вспоминать его добрыми словами.
Всем сердцем Мейрхан любил свою дочь Асю. Она была копией своего отца. Такая же целеустремленная, организованная, неравнодушная, любившая жизнь. Отлично окончила школу, Казахский Государственный университет, филологический факультет. Готовилась стать научным работникам. Но судьба расставила свои точки по-своему. И после продолжительной тяжелой болезни ее не стало. Она ушла из жизни в 28 лет, оставив в наших душах неизгла- димый глубокий след. Мы с Мейрханом каждый день вспоминали ее, ее слова, ее решение какой-то проблемы, ее облик, ее радость, ее горе. Эти воспоминания еще теснее сблизили меня с Мейрханом, и мы понимали друг друга с полуслова, отдавая все силы и возможности науке, которая отвлекала нас от всех житейских невзгод и проблем. Были написаны монографии и статьи, в которых Мейрхан исследовал актуальные вопросы движений тел в Общей теории относительности Эйнштейна, рассмотрел вопросы о расхождениях между релятивистскими уравнениями поступательного и вращательного движения. Большое внимание Мейрхан уделял методам Фока, позволяющим учесть влияния внутренней структуры, вращения и формы тел на их движения. Эти работы получили должное внимание со стороны ученых, занимавшихся основами механики Общей теории относительности.
Жизнь проходит. Нет Асии. Нет уже и Мейрхана. Осталась я одна со своими воспоминаниями о самых мне близких и любимых людях, которых, я надеюсь, Бог принял в свои объятия, ведь они были глубоко порядочными и честными людьми, любившисм жизнь во всех ее проявлениях. Пусть память о них будет долго-долго жить в сердцах друзей и товарищей, которых они сильно любили и уважали.
Доброго дела и слова
Не пропадут семена.
Слава, кто истине служит!
Истина торжествует всегда.
ХАН И ЕГО ВОЛШЕБНЫЙ ТАЛИСМАН
Здесь, в этом зале, собрались коллеги, друзья, родственники Мейрхана Мубараковича – все те, кто очень хорошо его знают и лучше меня могут осветить его славный творческий путь, многогранную деятельность.
Я постараюсь быть кратким, чтобы дать возможность выступить всем желающим.
Мейрхан Мубаракович настолько известная личность, что, казалось бы, нет нечего такого, чего мы не знаем о нем. Однако его необыкновенный жизненный путь, особенности его уникальной биографии являются для нас постоянным источником вдохновения, поучительного, полезного, подобно тому, как, например, «Война и мир» Льва Толстого или «Путь Абая» Мухтар Ауэзова.
Символично то, что его юбилей совпадает со значительным событием в истории возглавляемой им кафедры, которой в этом году также исполняется 60 лет. Она была основана в 1938 году профессором А.А. Гухманом, основоположником научного на- правления по термодинамике в Казахстане. Наивысшего расцвета и подъема она достигла с 1970 года, в период работы Абдильдина Мейрхана Мубараковича на этой кафедре. В этот период появились и успешно развиваются такие направления, как физика ядра и элементарных частиц, теория квантовых полей, квантовой хромодинамики и другие. Значительные успехи достигнуты по теории относительности и гравитации, ставшей традиционным и главным направлением кафедры. Благодаря большому авторитету Мейрхана Мубараковича, значимости его научных исследований, Казахский государственный университет в лице кафедры теоретической физики стал головным учреждением, тогда еще Союза ССР, по проблеме движения тел в общей теории относительности (ОТО).
Абдильдин Мейрхана Мубаракович – физик-теоретик, крупнейший специалист в области теории относительности и гравитации, ученик и последователь выдающегося физика-теоретика
ХХ века академика Фока Владимира Александровича, одного из создателей квантовой механики, внесшего огромный вклад в развитие теории относительности Энштейна.
Мейрхана Мубаракович – член Президиума Российской Гравитационной Ассоциации, член-корреспондент АН РК, академик Международной Академии Творчества, доктор физико-математических наук, профессор, создатель школы гравитационистов в Казахстане. Его труды значительно обогатили науку. Им получены фундаментальные результаты в исследовании проблем движения тел в ОТО, развито новое научное направление, опубликовано более 100 научных трудов и уникальная монография «Механика теории гравитации Эйнштейна» (изд. «Наука», 1988) – первая в Казахстане книга в этом направлении. Под его научным руководством защищены 6 кандидатских и 1 докторская диссертация, результаты которых стали предметом обсуждения на многих симпозиумах и конференциях.
Абдильдин Мейрхан Мубаракович сам является постоянным членом оргкомитетов международных форумов по теории относительности и гравитации как представитель ученых, теперь уже СНГ.
Он внес огромный личный вклад в формирование теоретической физики в Казахстане как приоритетного направления науки. Организатор и руководитель единственной программы фундаментальных исследований в этом направлении в Республике «Теоретические исследования гравитационных, электромагнитных, сильных и слабых взаимодействий» Министерства науки – Академик Наук Республики Казахстан, объединяющей усилия всех известных физиков-теоретиков Казахстана. Он председатель первого в Казахстане Совета по защите докторских диссертаций по специальности «Теоретическая физика», один из инициаторов создания НИИ ЭТФ КазГУ им. аль-Фараби – первого НИИ при вузе в Казахстане, где организовал отдел теоретической физики.
Его столь внушительные успехи, видимо, обусловлены не только его особыми дарованиями, но и были предопределены судьбой. Хотя его биография во многом похожа на биографии людей своего поколения, она принципиально отличается от них. Для такого утверждения есть несколько веских оснований.
Прежде всего, примечательно то, что он родился в Алтайском крае, и детство его проходило в Павлодарском Прииртышье, на священной земле, которая породила многих талантливых и известных личностей. В семье, где он рос, царил дух добрых традиций казахского народа, духовности, а также свободного развития детей, их раскрепощенности. Его восприятие мира, становление как личности в те, да и последующие года, формировалось в окружении мудрой заботы и любви старшего брата Жабайхана Мубараковича, известного сегодня не только в нашей Республике человека, сенатора, академика.
К тому же, как говорил сам Мейрхан Мубаракович в интервью журналистам, ему всю жизнь везло на учителей: «Он учился в изумительной школе, где даже в те годы работали пять выпускников КазГУ и два учительского института, приехавших одновременно в его села», как будто бы специально для его обучения.
После окончания школы в шестнадцатилетнем возрасте он поступил в КазГУ на физическое отделение физико-математического факультета, где ему также повезло с преподавателями. Его знания, особенно по математике, приобретенные в те годы, заложили достойный фундамент для дальнейшего роста как физика-теоретика. Окончив университет, он был распределен на работу в Институт ядерной физики АН КазССР, который, в свою очередь, направил его на стажировку в г. Ленинград. Здесь уместно отметить, что бесценный вклад в формирование научной интеллигенции внесла Академия Наук, основанная славным сыном своего народа академиком К.И. Сатпаевым, которая определяла политику подготовки кадров в ведущих научных центрах страны. Так, в те годы в Ленинграде обучалось около 300 молодых людей из Казахстана, среди которых был и молодой Мейрхан. Он был первым казахстанцем, оказавшимся в знаменитом физико-техническом институте им. А.Ф. Иоффе – в колыбели советских физиков, которая воспитала таких знаменитостей, как П.Л. Капица, И.В. Саменов, Л.Д. Ландау, А.П. Александров и многих, ставших основателями собственных школ и благодаря которым впоследствии была создана разветвленная сеть научно-исследовательских институтов физического профиля по всей стране.
Мейрхан умудрялся, будучи в отделе теории ядра у профессора Л.А. Слив, параллельно изучать азы теории относительности. Окружающих поражала его неординарность. Ведь он был первым пробным камнем из неведанной до того среды. Им казалось, что его пытливый ум, как черная дыра, поглощал все, с чем встречался. Его способность непрерывно генерировать безумные идеи ошеломляла их. Человеколюбивый по природе Лев Абрамович Слив представил его великому Фоку в надежде, что может быть тот его укротит. Фок уже никого в аспирантуру не принимал, и если его не интересовал собеседник, незаметно отключал свой слуховой аппарат. Но, увидев Хана – Мейрхан так окрестили в физтехе, – почему-то сразу согласился взять его в ученики. Так, судьба сделала ему очередной подарок.
Общение с Фоком дало возможностью полностью раскрыться его талантам, стать всесторонне развитым человеком. Отношение Фока к нему было настолько теплым, что Мейрхану казалось, что рядом его старший брат Жабайхан. Видимо, всем объясняется, что в одном человеке совмещается и ученый, и тамада, и ректор, и преферансист, и певец, и еще что-то там в один букет – как будто несовместимое для нашего стандартного мышления.
Мейрхан Мубаракович – крепкий духом человек вне всяких условностей. Мне вспоминается один случай. Я попросил его дать мне рекомендацию для вступления в партию. Страшников Николай Семенович, как человек, умеющий писать о чем угодно, о ком угодно, сколько угодно, поговорив со мной несколько минут, написал рекомендацию аж на 3 страницы. Кашкаров Василий Петрович с его обстоятельностью в течение недели, встречаясь со мною ежедневно по 1 часу, написал на 1 страницу, заблаговременно. А Мейрхан Мубаракович, мой заведующий кафедрой, тянул до последнего дня, и я весь испереживался. Наконец он пригласил меня к себе домой. Угощая чаем за приятной беседой, вспоминал Ленинград и, не утомляя себе, переписал, выбрав из двух рекомендацию Кашкарова. Представляете, каково было мое изумление. Но когда я увидел, что под ней стоит число на 1 день раньше, чем у Кашкарова, я вообще перестал что-либо понимать. Но рекомендации нужно было нести. Каким он мне тогда казался?! Лишь теперь, когда произошла переоценка ценностей, мы понимаем, насколько он был мудр, несмотря на свою молодость. Ведь все это были ничего не значащие условности, возведенные чуть ли не в ранг закона, спущенного Всевышним.
Мейрхан Мубаракович в своей жизни прошел огонь, воду и медные трубы. Без этого, видимо, человек не может быть понастоящему мудр и знать цену счастья.
Дорогой Мейрхан Мубаракович! Мы желаем Вам крепкого здоровья, оставаться таким, какой Вы есть, сохраняя свою индивидуальность. Мы горды тем, что Вы рядом, что Вы с нами, что Вы среди нас.
И еще об одном: будучи в Ленинграде, только он – Мейрхан Мубаракович – смог распознать из самых сокровенных самое ценное в необъятных богатствах Эрмитажа, выбрать себе в спутницы жизни милое очаровательное создание, обладающее беспредельным обаянием – Райхан Закиевну – единственную красавицу-ученицу директора Эрмитажа академика Бориса Борисовича Пиотровского. А может это было главным подарком судьбы, и он стал его волшебным талисманом на всю жизнь. Мы желаем семье Абдильдиных и впредь продолжать быть нашей гордостью, гор- достью нации.
Спасибо за внимание!
АҒАМЫЗДЫҢ БАЛАЛЫҚ ШАҒЫНАН КЕЙБІР КӨРІНІСТЕР
Менің Жәкең туралы естеліктерім төрт жасымнан басталады. Екеуміздің арамыз бес жас. 1942-1943 жылдар. Тоғай ішінде, бір аралда, тұрамыз. Үйдің жанында Ертіс өзенінің айырығы ағады. Үй деп ауыз толтырып айтып отырғаным шымнан қаланған әшейін бір жер кепе үй. Жерде тұрып, бұл үйсымақтың төбесіне сәкісіз-ақ шығып кетуге болады. Әйнек орнына жарық түссін деп қалдырған бір үлкен тесік бар. Сондықтан бұл үйсымағымызды «Соқыр үй» деп атайтын. Әкемізді соғысқа алып кеткен. Есімде қалған жандардан білетінім тек Жәкең, Жәкеңнен екі жас кіші бала – Ерсайын және өзімнің әжем. Тек осылар. Шешемнің (анамның) қайда жүргені есімде жоқ. Не қырдағы астық бригадасында ма, не бізбен тұра ма, білмеймін.
Өміріміз дәл индеецтің балаларының өміріндей десе де болады. Жан-жағымыз ну орман, су, әй дейтін әже жоқ, қой дейтін қожа жоқ, бір жағдай. Білетініміз күні бойы балық аулау, суға түсу, мойыл теру, қоянға тұзақ құру, тағы да басқа қызық тірліктер. Тамақ тапшы. Бір адамның шай іш, тамақ же дегені есімде жоқ. Өзімізбен өзіміз күн көреміз десе де болады. Әсіресе, ет деген нәрсені көрмейміз. Жәкең бертін келе айтатын, ала жаздай біздің колхозда, ақсақ өгіз сойылып, соның етін колхозшыларға бөліп берген екен. Біздің үйге екі килограмдай ет тисе керек. Бар болғаны осы.
Осындай қиын кезде біздің аман қалуымызда шіркін Жәкеңнің орны бөлек-ақ. Таң сәріден Жәкең балыққа барамын деп жинала бастайды. Оған серік болып Ерсайын да тұрады. Тіпті, мен де оя- намын. Себебі, олардан қалып қойсам, күні бойы аш боламын, бірге барсам – балыққа тоямын. Жәкеңдер қармақтарын ала сала тұра жүгіреді. Мен де өзімше соңдарынан еремін. Маған: «Маңқа, сен қал!» – деп ұрсады, бірақ мен де қалмаймын деп, зар еңіреп, соңдарынан ере беремін. Бір кезде, биік шөптердің арасына келгенде, тоқтап, адасып кетесің деп, соңдарынан ертіп алады.
Суға жете сала қармақ саламыз. Қармақтар Жәкең мен Ерсайынның қолдан жасаған бір заттары. Қайран Ертістің айырығы ай, біздің бақытты балалық шағымыздың қасиетті суы, сол қиын жылдары балыққа толы болатын. Осы жаман қармақтармен жып-жылдам бірсыпыра балық ұстайтын. Мен болсам, қармаққа шанышатын, қызыл құрт ұстап беремін. Балықты ұстай сала аршып жіберіп, тұз себіп, отқа пісіріп, рахаттанып қарнымызды тойдырып аламыз. Қалған балықты аршып, жуып үйге әкелеміз, әжемізге береміз. Міне ет мәселесі, соғыс кезінде, осылай шешілетін. Балыққа тойып алғаннан соң, түс кезінде, суға түсеміз, ойнаймыз. Әке-шешесі іздеп жатқан біріміз жоқ, дәл табиғаттың балаларымыз, өзімізше бақыттымыз. Мен, кішкентай болғандықтан әлі малту білмеймін. Жәкең мені ұстап алып бір таяздау деген жерге суға тастап жібереді. Судың ағыны қаттылау болса керек, мені домалатып алып бара жатады. Жәкең мәз болып күліп, қуып жетіп, мені көтеріп алады. Әбден қорыққан, су жұтқан мен, Жәкең мен Ерсайыннан, шортан көрген шабақтай қашамын. Қуып жетіп, ұстап алып, тағыда мені суға тастайды… Айтпақшы, шортан демекші! Біздің соқыр үйдің маңында шұңқырлар болатын. Су тасып, кейін қайтқанда, осы шұңқырларда су қалатын, сумен бірге балықтар қалады. Бір күні, бір шұңқырдың ішінде бір үлкен шортанды көрдік. Ұстаймыз деп суға түстік. Балалығымызды қараңызшы, қолмен ұстамақпыз. Біраздан кейін түсіндік, шортанның бір көзі соқыр екен. Соқыр жағынан екі бала келіп шортанды шап береді, бірақ, әлгі оңбаған шортан, лып етіп қолдарынан шығып кетеді. Бірнеше күн әуре болдық. Сөйтіп жүргенде, бір күні, «байлап қойған» шортанымыз із-түзсіз жоқ болды. Тегінде шөпшілер ұстап алып кеткен болуы керек. Өкінгеніміз-ай.
Тағы да бір қызық жағдай. Қыстың бір тамаша, жайма шуақ күні еді. Жәкең тоғайда қоянға деп құрған тұзақтарын көремін деп киініп жатқан. Шешем: «Сен қайда барасың?» – Жәкең: «Тұзақтарымды қарауға барамын!» – «Көгала, сенің тұзағыңа соқыр қоян да түспейді, одан да сиырларды суатқа айдап бар» – деп, шешем жібермеді. Сиырларды суарып келгеннен соң тұзақтарына барса, бір көк ит, тұзаққа түскен түлкіні бөлшектеп жатыр екен. Жәкең, қорықпай, итке таяқ лақтырады. Басы бір бөлек, денесі, құйрығы бөлек түлкіні Жәкең үйге алып келді. Қып-қызыл, керемет әдемі түлкі екен, өкінгеніміз-ай. Ал, әлгі көк ит деп, Жәкеңнің таяқ лақтырып жүргені, кәдімгі көкжал қасқыр екен. Жас кезімізде осындай да оқиғалар болған.
1943 жылы, қыс бітер кезде, әкем келді. Ауыл шаруашылығының кейбір мамандарын, соғыстың беті бері қараған соң, елдеріне қайтарған. Әкем мал дәрігері болатын. Әкеміз келгеннен соң өмір өзгере бастады. Сол жылы жазда біздің ауданның, Семей жаққа қараған жағындағы бір «Жаңа күш» деген колхозға мал дәрігері етіп жіберді. Біздің, бұрынғы «Қызыл еңбек» деген колхозымызға қарағанда, кішілеу, нашар колхоз екен. Бірақ жанынан Ертіс өзенінің өзі ағады. Бір шатағы осы ауылдың балалары, бөтен бала Жәкеңе, күш көрсеткілері келеді. Кейбір кезде үйдің төбесінен түсірмейді. Бір күні осы жағдайды әкем көріп, әлгі балаларды аттың бауырына алып қусын. Балалар шатақтарын қойып, кейін Жәкеңмен достасып кетті.
Бұл «Жаңа күштегі» өміріміздің ең бір қызық сәттері асық ойнаумен байланысты. Асық ойнауға топ бала жиналады. Асықтан ұтқан бала біздер үшін дүниежүзінің бокстан чемпионы болғаннан кем емес. Ойын түстен басталып, кейде, түнде айдың жарығымен де созылады. Бір марафон. Әр уақытта, ұзақ ойыннан кейін, екі бала, бәйгенің жүйрігіндей, сытылып шығады: бірі біздің Жәкең, екіншісі – бір Асылхан деген бала. Екеуі бірін-бірі жеңе алмай, ойын әбден қызады. Бір бала, түн болса да, шешелері айғайлап ұрысса да, қазыр, қазыр барамын деп, шешелерін алдап, осы бір екі баланың сиқырлы ойындарын, жан-тәнімізді салып, қызыға-қызыға көріп тарамайды. Бір кезде «ух» деп дем аламыз, біреуі жеңеді. Көпшілігінде Жәкең ұтады. Шынымды айтсам, Жәкеңнің көпшілік жағдайда сақасы артық болушы еді. Әрине, талантты да ұмытпау керек, әсіресе, Жәкеңнің шыдамдылығын, алған беттен қайтпайтындығын айтпасқа болмайды. Бірақ осы жерде тағы бір нәрсе еске түспей қоймайды. Сөзсіз Жәкең жойқын мерген, асық ойнауды өнер дәрежесіне көтерген талантты бала. Жаман жері сараң еді. Бір үлкен бұзау терісінен жасалған дорба асығы болса да, тағы да бір темір қорап асығы болса да маған, жалғыз бауырына, бір жаман асығын бермеуші еді. Бұл шындық.
1944 жылы мен бірінші класқа бардым. Жәкең, ұмытпасам, бесінші класта. Келесі жылы, алтыншы класта, алты бала оқуы керек еді. Бұлар бес қыз және Жәкең. Осы алтыншы класта, оқу басталғанда, бес қыздың оқи алмайтындықтары әбден анықталды, үлгерімі жақсы жалғыз Жәкең. Сондықтан бұл оқу жылында алтыншы класты жауып, бес қызды бесінші класқа, ал Жәкеңді секіртіп жетінші класқа ауыстырды. Ол кезде мұндай жағдайлар болатын. Сөйтіп Жәкең бір жылда екі класс бітіріп, кейін онжылдықты он алты жасында бітіруге мүмкіндік алды. Осындай, бала кезден, жолы да болғыш болатын.
1945-1949 жылдар. Қызыл еңбек колхозы. Павлодар облысы, Май ауданының осы колхозында ағамыздың жастық өмірінің тағы да бір қызықты шақтары өтті.
Ең бірінші жәйт мектеп туралы. Жәкең 1949 жылы, он алты жасында, осы колхоздың «Қазақстан» орта мектебін бітірді. Қателеспесем, осы жылы мектепті бітірген балалар тұңғыш рет мемлекеттік емтихандарды өз мектебінің қабырғасында тапсырған. Себебі: бұрын біздің мектептің оқушылары мемелекеттік емтихандарды Павлодарда, не болмаса Ертістің арғы жағындағы Қызыл қоғам деген колхоздың Қызыл-Әскер атындағы орта мектебінде тапсыратын. Мектепті бірінші рет басқа жаққа бармай, өз ауылымызда бітіру, біздің колхоз үшін, Май ауданы үшін бір елеулі жағдай болды. Сондықтан мектеп әдемі той жасап, бұл тойға көп колхоздардың бастықтары, ауданның бастықтары (райисполкомның бастығы Қабашев бас болып), елдің қадірлі ақсақалдары, ата-аналар баршасы қатынасып, салтанатты жағдайда кәмелеттік аттестаттар беріліп, балаларға жарқын болашақ тілеген болатын. Осы тойда Қабашев Жәкеңе бас ұстатқан. Мектеп бітірген балалардың саны бар болғаны жетеу болатын және бұлар сондай ұйымшыл еді. Осы мектептің атағын шығаруда мектеп директоры Шүлембаев Шапағаттың үлесі де мол. Бұл кісі Абай өлеңдерін, жалпы қазақ әдебиетін жетік білетін. Мектепте, елде әдебиетке, әнге, биге үлкен құмарлық болатын. Мектеп балаларының концертіне үлкенді-кішілі лық болып жиылатын. Мектеп оқушысы, апамыз, Хамитова Дәметкен әнші Мұхиттың «Айдайын» салғанда халық ду қол шапалақтап, мәз-мейрам болып, бір сергіп қалатын.
Сонымен не керек, Қазақстанның болашақ жалғыз академик философы, Қазақстан ғылым академиясының вице-президенті, сенатор Жәкеңнің өмір жолы осылай қуанышпен сәтті басталып, халықтың батасын алып еді.
Екінші жәйт ел туралы. 1945-1949 жылдары біздің Қызыл еңбек колхозында, жалпы Май ауданында, еліміздің өсіп даму бағытында бір үлкен дұрыстық бар сияқты еді. Бірінші – бұл еңбек. Жас та, кәрі де, жапа-тармағай еңбек ететін, адал еңбек ететін. Колхозға еңбегі сіңген Қопай, Бықия, Молдажан ақсақалдарды, әкелеріміз Дүйсенбай, Мүтәлда, насыбай Төкенді, ағаларымыз Тәукенді, шешелеріміз Күмісті бүкіл ел шын құрметтейтін, сыйлайтын. Екінші – ауылымызда Қайырбек атамыздай ауыл ақсақалы, жуан Шөкендей білімдар, әңгімеші адам, Дүйсенбай ағамыздай жомарт, кезінде Әйтейдің қара ұстасы аталған Хамит ақсақал сияқты талай қадірлі де, қасиетті де адамдар өмір сүрген еді. Үшінші – елдің оқуға, білімге, ән-биге, өнерге деген құштарлығы зор болатын. Абайдың: «Ғылым таппай мақтанба …», Лениннің: «Оқы, оқы және оқы» – деген өсиеттерінің өмірде орындала бастаған кезі еді. Жақсы оқитын баланың, әнші жігіт пен қыздың, балуан жігіт пен сұлу қыздың есімдері ел аузында көп айтылатын. Тоқа, Дәмелі, Жидебай, Мерғалым, Ерсайын, Қанапия, Амангүл т.б. аттарды ауыл жастары жақсы білетін. Төртінші – арақ деген пәле жоқтың қасы. Әсіресе, жастардың арасында болмайтын. Сондықтан ба, кішінің үлкенді сыйлауы, жастардың ара қатынасы, ауылдағы тойлар бір түрлі ерекше болатын. Міне, осы айтылған елдегі жағдайлар Жәкеңнің азамат болып қалыптасуына өз әсерін тигізгені сөзсіз деуге болады.
Үшінші жәйт – Жер, Су, мал туралы. Осы уақытқа дейін мен Жәкеңнің жас кезінде мектептің, елдің халқының жақсы болғанын сөз қылдым. Бұл шынында да осылай еді. Бірақ сол кездегі халықтың күнделікті өмірінің көп кемістігі, қиыншылықтары да болатын. Үстіне киетін киімнің тапшылығы. Электр жарығының жоқтығы, біздің электр – жетінші, оныншы шамдар болатын. Ауылда телевизор түгіл радио болмайтын. Бүкіл бір колхозда бір машина болған емес, техника деген атымен жоқ. Жегетіні ат, өгіз, тіпті сиырды да жегетін. Шөп машинаға өгіздерді жегетін.
Тырнауышқа да өгіз жегілетін. Біз кино көріп өскен балалар емеспіз. Жәкең айтады: «Ауылға бір кино келіп, соны көруге бүкіл ауылдан үш сом ақша таба алмадым» – деп. Елде ақша болмайтын. Колхозшылардың балалары болса киноға әке-шешелерінің еңбек күнінің есебінен тізім арқылы жіберілетін, ал Жәкең мал дәрігерінің баласы болғандықтан, ақша төлеуі керек. Қорытып айтқанда, бізді цивилилизацияның, XX ғасырдың, техника ғасырының баласы деп айту қиын. Біз табиғаттың балаларына ұқсаймыз.
Шынында, біздің балалық шағымыз тоғайда, су бойын кезіп балық аулауда, айырыққа суға түсуде, мойыл, бүлдірген, долана теруде, асық ойнауда, аңға тұзақ құруда, отын әкелуде, колхозға көмек көрсетуде, атқа шабуда, тағы басқа толып жатқан жағдайларда өтетін. Осындай бала шағымыз, қазіргі цивилизацияның балаларының өмірінен әлдеқайда қызық болып көрінеді. Туған табиғат адамға көп береді, көп тәрбиелейді. Және ол кезде біздің тоғайлар – ну тоғайлар болатын. Ертістің айырығындағы су үзіліп қалмайтын, балыққа толы, суы мөлдір болатын, тоғайда мойыл тұнып тұратын. Ақ та көп болатын. Біздің Жәкеңде осы бала кездегі қызықтардың бәрін көрді десек артық емес қой деймін. Жәкең туған табиғатын ерекше сүйіспеншілікпен есіне алады, Жәкең туған табиғатының баласы, Жәкең бақытты бала болды. Шынында, осы ретте мысал келтіре кетейін. Ауыл баласының арманының бірі, қызығының бірі, бәйгенің атына шабу. Бірақ мұндай бақыт ілуде біреудің басында ғана болады. Осы бақытты Жәкең де көрді. Осы уақытқа дейін қызығып есіне түсіреді. 1945-1949 жылдары Май ауданында, ел аузына ілінген, бір топ жүйрік аттар болды. Бұлар Қызыл еңбек колхозының Көлтай торы аты (Үлкен торы ат!), Моряк – кіші торы ат, Ала айғыр, Қызыл көк ат, Жалтыр колхозының Ақ сұр аты, Киров совхозының екі жирені, Орджоникидзе колхозының күрең аты, Жаңа тұрмыс колхозының Бір жамбас аты, Бестау колхозының Сары бауыр аты, т.б. аттар болатын. 7 ноябрде, Май мейрамындағы ат шабыс балаларға, тіпті үлкендердің өзіне де, қазіргі дүниежүзілік олимпиадалық ойындай болып көрінетін. Бәйгеден озып келген аттар, оларға шапқан балалар көп уақыт ел аузында әңгіме болатын, біздерге дәл олимпиаданың чемпиондарындай болып көрінетін. Соның бірі – біздің Жәкең.
Қазір қалай екенін білмеймін, негізінде бәйге аттарды жақсы көру, оларды мадақтау, аңыз ету қазақ халқының қанына сіңген жақсы қасиеттердің бірі. Жылқыны тану қазақтардың төл мәдениетінің бір белгісі. Ауыз әдебиетінде Қобыландының Тайбурылы, Абайдың өлеңі «Аттың сыны», Ақан серінің Құлагері туралы біздің кезіміздегі қай қазақтың баласы сүйсініп оқымады десеңізші. Сондықтан біздің жас кезіміздегі Май ауданының бәйге аттары бізге, балаларға, тұлпарлар болып көрінетін, біздің жастық шағымыздың керемет поэзиясы еді. Әсіресе, Қызыл еңбек колхозының Көлтай торы аты – теңдесі жоқ жүйрік ат еді. Бұл ат аудандағы бәйгелерді ғана алып қоймай, тіпті облыста бірінші болып келген. Облыста алда келген ат – тұлпар емей немене? Осы ат туралы әлі күнге дейін бір көлемді әңгіме жазылмай келеді. Елімізде ат сынайтын керемет сыншылар да болған. Олар туралы ешқайда жазылмаған. Тіпті, елдің көрнекті, үлкен ақсақаладры мен азаматтары туралы да уақытында жазылмай жүр. Бұл болмайды. Бұл мәселелердің бала тәрбиелеуге тікелей қатынасы барын есімізден шығармауымыз керек.
Осы орайда тағы бір жағдай еске түседі. Ертеректе, біздің май ауданында, бұрынғыша айтқанда Кеңтүбек болысында, Райбай торы деген жүйрік ат болған екен, ол аттың иесі, еліміздің атақты сыншысы, қадірлі үлкен адамы Алданғор деген ақсақал болған. Торы атты, арық, жауыр, жаман дөнен кезінде Алдекең бір Райбай деген қайыршы шалдан сатып алған, содан аттың аты Райбай торы деп аталған. Осы ат Ертіс бойындағы Кереку, Өскемен аралығындағы ар жақ, бер жақты мекен еткен елдердің астағы, тойдағы, басқада атшабысында бәйге бермеген. Райбай торы Алданғор ақсақалдың қолында сегіз жыл тұрып, жиырма екі бәйгенің алдында келген. Бір рет екінші болып, ал бірінші болып Шәкәрімнің ақ қасқасы келген екен дейді. Бір рет жолда жығылып, Шабандозы қалып қойып,өзі аттармен көмбеге шауып келген. Райбай торы 1924 жылы ауырып өлген. Осы әңгімені бала кезімізде әкемізден талай естігенбіз, бірақ Райбай торыны бүкіл Қазақстанға паш еткен адам – Ғазиз Нүрпейісов. Бұл кісінің Алматыда, «Жалын» баспасында 1977 жылы басылып шыққан «Аңшы сыры» деген кітпашасында Райбай торыны әдейі әңгіме еткен. Қызығы, бұл кісі журналист, жазушы да емес, бүкіл өмірін аңшылыққа арнаған, көпті көрген қария екен. Тағы бір қызығы, бұл кісі Қостанайдың адамы, ал Павлодар облысының атын әңгімеге арқау еткен. Осындай адамдар біздің елде де бар шығар. Біздің елдің басқа атақты жүйріктері туралы жаза ма деген үміттеміз.
Енді Көлтай торы аттың әңгімесіне қайта оралайық. Аттың Көлтай торы деген аты елдің азаматына байланысты. Атты алғаш мінген осы адам болса керек, кейін бұл жігіт соғыстан қайтпаған. Атты бәйгеге жарататын Бәден деген ақсақал еді, ұмытпасам қой фермасының бастығы болатын. Атқа шабатын бала – Бегім. Бұл бала бізге жігіт болып көрінетін. Өзі мықты, айлакер, ат сиқырын білетін, жылқы баққан бала болатын. Көлтай торының басы қатты, бір езу еді, сондықтан оған шапқанда басына ие болу оңай болмайтын, ол тек Бегімнің қолынан келетін. Көлтай торы аттың бағын ашуда осы бір талантты баланың үлесі көп. Көлтай торы бәйгеге шапқанша алқам-салқам, олқы-солқы болып көрінетін, ал бәйгеден бірінші болып келгенде Жануар ерекше сұлуланып, билеп келетін. «Шіркін жарықтық-ай, бірінші болып келгенін біліп тұр ғой» – деп, халықтың айтқан сөзін талай естігенбіз. Кейінгі кезде, тер алғанда, Көлтай торыға біздің Жәкең де шауып жүрді. Бірақ бұл кезде торы аттың бағы тайып, аяғы кете бастаған кез еді. Әйткенмен де, Көлтай торы атқа шабу Жәкең үшін қандай абырой, қандай қуаныш болды десеңізші. Космосқа ұшқанмен тең.
Жәкеңнің негізгі шабатын аттары бұл Қызыл Еңбек колхозының Моряк деген кіші торы аты мен Қызыл көк деген ат еді. Осы Қызыл көк атпен аудандағы жетінші ноябрдің талай бәйгесіне қатысқан.
Жәкеңнің жас кезінде атқа шабуда жеткен үлкен жеңісі бұл Бестау колхозының Сары бауыр атының бағын ашуда.
Әлі есімде, біздің үйге жетінші ноябрдің қарсаңында Бестау колхозының бастығы Қапсалық келіп түсті. Өзі бір аңқылдаған, ақ құба, келіскен адам екен. Ноябрь бәйгесіне қосуға алып келе жатқан Сары бауыр аты бар екен. Ат – жас ат. Осы атқа шабуға әкемнен Жәкеңді сұрап алды. Жәкең осы бәйгеде Сары бауыр атты екінші келтірді. Тіпті, бірінші орын алуы да мүмкін еді, егер Жәкең осы жас аттың, жетінші ноябір мейрамының үлкен бәйгесіне түсіп тұрған аттың, сырын сәл ертерек білгенде. Сөйтіп Жәкең осы Сары бауыр аттың бағын ашты. Бұл бәйгеге Май ауданының неше түрлі аты шулы жүйрік аттары қатынасқан. Солардың ішінде Жалтыр колхозының қоян жүйрік Ақ сұр аты, Киров совхозының екі жирені, басқа да тамаша аттар. Жәкеңнің аты осы екі жиреннің ортасында келген.
Тағы да бір жәйт. Жәкең мен ес білгелі, мектепте әйтеуір бір бастық болатын – комсомол ұйымының хатшысы, учкомның бастығы, т.б. Жоғарғы кластарда өзімен бірге оқыған балалардың лидері. Өзі жақсы оқитын, өзі бастық, қарапайым, досқа көмекке дайын тұратын. Қыздарды да жек көрмейтін. Осы тұста бір мысал. Жәкең тоғызыншы класта. Сол кезде біздің колхоздан қырық шақырым жерде тұратын Киров совхозының жетінші класта оқитын Амангүл деген қызы ән айтып аудандық Олим- пиадада бірінші орын алыпты. Осыны естіген Жәкең, қызды көрмесе де, сыртынан ұнатып, сол қызға өлеңмен хат жазады. Ол хат Кировтағы мектеп директорының қолына түседі. Бұлар, әйтеуір бұл жақсы нәрсе емес деп, әлгі қызды педсоветке (мұғалімдер кеңесіне) салады. Қыз байғұс жылайды, бұндай баланы білмеймін, көрген емеспін, пәле болды ғой маған деп зар илейді. Не керек, біраз шатақ болып, қыз өлдім-талдым дегенде әзер мектеп қабырғасында қалады. Кейін осы қыз біздің Жәкең оқып жүрген мектепке келіп оқиды, себебі Киров совхозындағы мектеп тек жеті жылдық мектеп болатын. Жәкең мен қыз бірінші рет біздің мектепте кездесіп, біріне-бірі ұнап, дәл ауылдың Ромео және Джульеттасындай болғаны. Біздің үйге осы Амангүл құрбы қыздарымен келгенде шешеміз байғұс әбден әбігерленіп қалатын.
Біздің тұрған үйіміздің алдында үлкен қора болатын. Қораға жарық түсіп тұруы үшін төбеде үлкен тесік болатын. Сол тесіктің тұсына стол жазып Жәкең, жанында Жұмаш деген досы бар, қыздарға өлең шығаратын. Мені болса, елдің бәріне жаясың деп, қорадан қуып шығады. Бірақ мен төбеге шығып, ақырын білдірмей, тесіктің тұсына жата қалып екі ақынсымақтардың жазған өлеңдерін, шындықтарын естіп, біліп алатынмын, елге жаятынмын.
Ақыры Жәкең мектеп бітірді. Бірақ кім болатынын, қайда оқуға баруы керек екенін толық білмейтін. Университет деген сөздің мағынасын, біздің мектепте тарих пәнінен сабақ беретін Сәрсенаебав деген егделеу мұғалімнен сұрап алған. Бұл кісінің айтуынша, университет деген сөз «универсал» деген сөзге жақындау болуы керек. Осы кезде Жәкеңнің қолына бір газет түсіп, осы газетте Қазақтың Мемлекеттік университетінде философия факультеті ашылып, осы факультет ғылыми қызметкерлер дайындайды деген хабарландыруды оқиды. Жәкеңе «ғылыми қызметкер дайындайды» – деген сөздер ұнап, Жәкең философ боламын деп шыға келгені. Өзі философия деген сөзді білмейді, бірақ мұғалім Сарсенбаев: Аристотель, Маркс, Абай т.б. данышпандар философ болған деп мысалдар келтіреді. Жәкеңе, әсіресе, Абай философ болған деген сөздер ұнайды. Ол кезде қазақтың кәрісі де, жасы да Абайды біледі, мақтаныш тұтады.
Тағы да бір қызық нәрсе. Бір күні Жәкең түс көреді. Түсінде Абайды көреді. Абай бабамыз айтады екен: «Ел ойлайды, менің барлық кітаптарымды білеміз деп. Олай емес. Менің әлі де ел білмейтін кітаптарым бар» – деп қолында шамы бар Абай бабамыз Жәкеңе кейбір кітаптарын көрсеткен екен. Бұл түс, әрине, жақсылыққа жорылғаны айтпаса да түсінікті.
Осы 1949 жылы июль айында, Жәкең Алматыға оқуға кетті. Район орталығынан Семейге дейін пароход жүретін, ал Семейден Алматыға поезбен кетуге болады.
Район орталығы біздің колхоздан қырық шақырым жерде болатын. Шығарып салуға әкем екеуміз бардық. Район орталығына жеттік, бір көшеге жеткенде, әкем: «Чемоданыңды ал, арбадан түс» – дегені. Жәкең түсті. Бір үйге тоқтамай, пароходқа шығарып салмай, тек қана «Қош» деп, әкеміз арбаны ауылға қарай бірден бұрып жүріп кеттік. Мен шыдай алмай жылап жіберген екенмін. Сөйтіп, Жәкең Алматыға кете барды.
Бір айдан артық уақыт өтті. Жәкеңнен хабар жоқ. Әке- шешеміз қысыла бастады. Бір күні: «Жив здоров, поступил в КазГУ» – деп жазылған телеграмма келді. Мәре-сәре болдық та қалдық. Енді Жәкеңнің жаңа өмірі, студенттік өмірі басталып кетті.
КАРТИНКИ ИЗ ЖИЗНИ СТАРШЕГО БРАТА
Я помню своего старшего брата Жаке с четырех лет. Это – где-то 1942-й год. Разница между нами – 5 лет. Помню также мальчика Ерсайына лет семи и бабушку – мать отца. А вот облик своей родной матери тех времен не помню. Отец же был на фронте. Жили мы на каком-то острове, образованном рекой Иртышем, и ее протокой. Вокруг – высокий, густой лес. Наша землянка была сложена из дерна, и на ее крышу можно было добраться без видимых усилий, без лестницы, даже такому маленькому мальчику, как я. Для света в землянке было оставлено одно окно, точнее проем без стекла. Поэтому наше жилье прозвали «дом-циклоп». Кругом было дико, первозданно. Процветали без всякого преувеличения мы – три мальчика. Нет никакой опеки, свобода, делай, что хочешь. Ощущение такое, какое бывает, наверное, у мальчи- ков индейцев.
Трудно было только с питанием. Я не помню, чтобы кто-то в доме звал нас кушать. Понятия завтрак, обед и ужин для нас были незнакомы. Тут нас спасал Жаке – герой моего детства. Он вставал ранним рассветом и собирался на рыбалку. Вставали и мы с Ерсайыном. Хоть мне и было всего четыре года, но я четко понимал, что мне никак нельзя отстать от брата, ибо в противном случае я был бы обречен на голод на целый день. Бежим на утренний клев. Жаке вдруг останавливается, кричит на меня, что-бы я оставался дома, не мешал им идти быстро. Ревя, я упрямо бегу за ними. Когда трава становится высокой, думая, что я заблужусь, гнев сменяется на милость, и Жаке разрешает мне идти с ними и сбавляет ход. Добираемся к протоке. Я счастлив. Старшие мальчики бросают свои самодельные удочки в воду. Я с заметным подхалимством, заискивая, копаю им дождевых червей. Как наловим первую партию рыбок, быстро чистим их, разводим костер, немножко посолим и начинаем есть. Эх, лучший в мире был завтрак! До сих пор не могу забыть. Где-то в обед купаемся в протоке. Старшие мальчики купаются самозабвенно. Я боюсь воды, сижу на корточках и жарюсь на солнце. Вдруг, брат хватает меня и бросает в неглубокое место протоки. Но там течение довольно быстрое, и оно сбивает меня с ног, перекатывает и уносит. Старшие мальчики, по-моему, злодеи, хохочут, очень довольны и в какое-то мгновенье меня, бедствующего, вылавливают и опу- скают опять на землю. Накупавшись, мы чистим оставшийся улов и приносим его бабушке. Она нам жарит эту рыбу на сковороде, добавляя немного сливочного масла, ибо у нее была одна корова – все наше богатство. Бедная, бедная моя бабушка! Она рыбу не кушает, полагая, что рыба – водяной червь. Откуда пошло в наших краях такое глупое поверье не знаю. Даже во время страшного голода в начале 30-х годов наши сородичи умирали от голода, как мухи, хотя Иртыш и ее протока были забиты рыбой. Одним словом – темнота. Мы же, три мальчика, почти беспризорные, представьте, кормили сами себя. Бывали дни, когда мы собирали черемуху, дикий лук, ставили петли на зайцев. Поздним летом собирали ежевику, осенью – боярку, в общем, рыскали по всему острову в поисках пищи.
После половодья вокруг нашей «избушки-циклопа» оставалась вода в многочисленных, не очень-то глубоких ямах. Происхождение этих ям мне неясно. Но в них бывало полно рыбы. Особенно было много щучек. Мы поднимали ил, вода становилась мутной, и бедные щучки высовывали из воды головы: тут хватай их руками и бросай на край ямы. Однажды в одной из таких ям появилась довольно-таки большая щука. Мы быстро сообразили, что она на один глаз слепая. Приступили к ее ловле. Подбирались тихо-тихо, вкрадчиво к ней со стороны слепого глаза и пытались её хватать руками. Но она, бестия ускользала из наших мальчишеских рук, как торпеда. Так возились несколько дней, пока в один прекрасный день не обнаружили, что наша слепая щука исчезла. Вероятно, ее обнаружили сенокосцы и выловили.
Как-то зимой Жаке попросился у матери сходить в лес и проверить свою петлю, поставленную на зайца. Мать сразу же стала его ругать: «Пустоголовый, в твою петлю даже слепой заяц не попадет, понимаешь ли ты это? Лучше коров сгоняй на водопой, хоть польза будет, пойдешь после этого». Так и не пустила. После выполнения маминого поручения, он побежал во весь дух в лес проверить петлю. Какое было его удивление, когда большая серая собака расчленяла красную лисицу, угодившую в его петлю. Хотя на самом деле это был серый волк, а не собака, Жаке поднимает с земли палку и с криком бросает в нее. Она, нехотя, отбежала от жертвы, а Жаке свою добычу, замечательно-красивую лисицу, принес домой и с досадой стал упрекать мать. Она молчит, мы, дети, удивлены, Жаке – настоящий герой, охотник. Бабушка дала свою оценку такой непростой добыче; стала ругать свою невестку и хвалит внука. Что ни говори – наша бабушка была всем бабушкам бабушка! Необыкновенно добрая к нам, исполнявшая все наши просьбы, всегда была на нашей стороне, просто необыкно- венная бабушка!
Зимой или весной, не помню, 1943 года с фронта вернулся отец. Оказывается, когда на фронте стало ясно, что наши дела пошли на лад, специалистов сельского хозяйства демобилизовали; надо было теперь помочь уже тылу.
Спустя некоторое время нашего отца направили ветеринарным врачом в отдаленный, довольно таки слабый колхоз нашего Майского района, где-то в сторону Семипалатинска. Достаточно ясно помню наше переселение в этот богом забытый колхоз «Жаңа күш» («Новая сила»). Переселение наше напоминало первопереселенцев Америки. Арба с натянутым шатром запряжена волами; по бокам привязывали коров, за ними шли телята – однолетки. Такая процессия двигалась, наверное, дней пять. Помню также, что мать, готовясь к этой кочевке, сшила нам нечто вроде гимнастерки с брюками из какого-то синего и крепкого материала. Это был, наверное, мой первый в жизни «костюм». Чтобы до этого на мне было подобная ценная вещь, я не помню.
Доехали до пункта назначения. Бедная деревня встретила нас как неких господ, очень приветливо. Убожество колхоза смягчалось тем обстоятельством, что рядом с деревней протекала сама река Иртыш, величайшая река моего детства. Но одно обстоятельство все-таки доставало нас. Это – деревенские мальчишки. Они, видя в Жаке чужака, решили сразу же показать ему его место. Показать, кто истинные хозяева деревни, подавить сразу же мальчика-одиночку. У них были свои предводители, атаманы. Иной раз отношение армии деревенских мальчишек становилось настолько недружественным, что Жаке приходилось проводить целый день на крыше нашего дома. Однажды отец, увидев такую картину, разозлился не на шутку и погнался за беснующими мальчишками. Под ним был хороший конь, добрая камча и ему пришлось примерно наказать мальчишек, особенно атаманов. Конфликт быстро рассосался, и Жаке был принят в полк деревенских мальчишек.
Летом основными занятиями мальчишек были выпас телят, купание в Иртыше и игра в асыки. Особенно здорово играли в асыки двое: это был Жаке и еще один мальчик – Асылхан. Можно сказать, что они вдвоем эту древнюю игру казахов подняли до уровня, искусства высокого искусства. Играли до поздна, даже при луне. Вокруг кипели мальчишеские страсти, временами – восхищения. Мы, мальчишки поменьше, сидели на корточках и завороженно смотрели на игру двух игроков, как бандерлоги, в чудном рассказе Киплинга «Маугли», на танцы старого удава Каа. Вот было время. Наконец наступала развязка. Игра заканчивалась. Мы со вздохом «Ух» медленно, нехотя разбредались по домам, живо обсуждая игру двух гигантов – нашу олимпийскую игру. Надо все-таки сказать, что в этой марафонской игре, достойной, как я говорил, всемирных олимпийских игр, чаще побеждал Жаке. Мальчик Асылхан по таланту не уступал моему брату, но Жаке, в конце концов, выигрывал из-за лучшей технической оснащенности, из-за выдержки и большой концентрации внимания на игре. Его «Сака» (Бита) была изготовлена по всем канонам с особой тщательностью; чтобы прицельно бить издалека, нижняя сторона асыка тщательно стачивалась и делалась глубокая выемка, куда заливался свинец. Создавалось целое техническое изделие. Итак, мой старший брат, великолепно играя в асыки, завоевал большой авторитет среди мальчишек; я впрямь гордился и восхищался им; но бывало, что временами я сильно огорчался, обижаясь на него. Жаке был прижимистым парнем. Имея тысячи асыков: в большом мешочке, сделанном из шкуры теленка, заполненном до предела асыками, в железной коробке, также полной этим добром и пр., он, говоря честно, мне – единственному брату, преданнейшему болельщику – с трудом давал несколько захудалых асыков. У него была своеобразная логика скряги и любимая пословица: «Не дам, ибо потеряю «руку», т.е. везение». Вот и таким бывал мой старший брат.
Конец ознакомительного фрагмента.